مقدمه
در این نوشتار سعی بر آن است تا تعاریف بین‌المللی که دانستنشان به فهم بهتر مقوله‌ی منظر فرهنگی کمک می‌کند ارائه گردد. این تعاریف از مفاد کنوانسیون‌های بین‌المللی اتخاذ شده‌اند و بر اساس سال تصویب به ترتیب آمده‌اند.
از سویی این تعاریف کمک می‌کنند تا روندی را که سازمان‌های بین‌المللی در توجه به میراث بشری پشت‌سر نهاده و در حال گذران آن هستند، آشکارتر گردد.
این تعاریف در دو بخش ارائه می‌گردند؛ بخش اول که در این شماره از نشریه منظر ارائه می‌گردد شامل میراث ملموس (میراث فرهنگی، میراث طبیعی و میراث در خطر)، میراث باستان‌شناختی، میراث فرهنگی زیر آب و تنوع فرهنگی می‌باشد. سایر تعاریف در شماره‌ی آتی نشریه ارائه خواهد شد.

واژگان کلیدی: میراث ملموس (میراث فرهنگی، میراث طبیعی و میراث در خطر)، میراث باستان‌شناختی، میراث فرهنگی زیر آب، تنوع فرهنگی، میراث فرهنگی ناملموس، محیط پیرامون ساختارها، محوطه‌ها و مناطق میراث، بیان‌های فرهنگی

میراث ملموس
میراث بشری به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند: میراث ملموس و میراث ناملموس. میراث ملموس خود بر دو دسته میراث فرهنگی و طبیعی تقسیم می‌گردند.
میراث ملموس که دو دسته‌ی میراث طبیعی و فرهنگی را در بر می‌گیرد، به « محصولات مادی ناشی از “میراث فرهنگی ناملموس” یا در خدمت حمایت از این میراث» گفته می‌شود(چراغچی، 1383: 247). از این تعریف می‌توان به وابستگی متقابل و ریشه‌دار میان میراث فرهنگی ناملموس و میراث فرهنگی و طبیعی ملموس، پی برد(چراغچی،1383: 249)، تا آنجا که «میراث فرهنگی ملموس نمی‌تواند بدون مراجعه به “میراث فرهنگی ناملموس” و جود داشته باشد»(چراغچی، 1383: 247)

میراث فرهنگی(کنوانسیون حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان-16 نوامبر 1972- پاریس)

بر اساس كنوانسيون ميراث جهاني موارد زير به عنوان ميراث فرهنگي تعيين شده‌اند:
1- بناهاي يادگار، بقعه‌ها، آثار معماري، مجسمه‌ها، نقاشي‌ها، عناصر و ساختار‌هاي باستاني طبيعي، سنگ نگاره‌ها و كتيبه‌ها، غارهاي مسكوني و تركيب‌هايي از اين عناصر كه ارزش جهاني برجسته و بارزي از لحاظ تاريخي و بصري، زيبايي‌شناسانه و علمي دارند.
2- گروهي از ساختمان‌هاي به هم متصل يا جداگانه كه به دليل معماري، نظم، مكان و يا منظره‌‌اي كه ايجاد كرده‌اند داراي ارزش جهاني هستند.
3- مكان‌هايي كه توسط انسان و يا تركيبي از تلاش انسان و طبيعت ساخته شده‌ است. همچنين مناطقي كه شامل مكان‌هاي باستاني كه از لحاظ تاريخي، زيبايي‌شناسانه، قوم شناسي و انسان‌شناسي ارزش جهاني داشته باشد.

میراث طبیعی (کنوانسیون حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان-16 نوامبر 1972- پاریس)

بر اساس كنوانسون ميراث جهاني موارد زير به عنوان ميراث طبيعي شناخته مي‌شوند:
1- مناظر طبيعي شامل شكل‌هاي فيزيكي و زيستي هستند يا گروهي از فرم‌ها كه داراي از لحاظ زيبايي‌شناسانه و علمي ارزش جهاني داشته باشند.
2- شكل‌هاي مربوط به زمين‌شناسي و جغرافياي طبيعي و همچنين مناطق مشخصي كه داراي حيوانات و گياهان در معرض انقراض با ارزش جهاني است.
3- مكان‌هاي طبيعي كه داراي ارزش جهاني از نقطه نظر علمي، زيست محيطي حائز اهميت بوده و چشم‌انداز زيبا دارند.

میراث در معرض خطر (کنوانسیون حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان-16 نوامبر 1972- پاریس)

بنا بر ماده 11 بند 4 این موافقتنامه [موافقتنامه حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان که در سال 1972 از سوی کشورهای عضو یونسکو به تصویب رسید[، در صورتی که اثری دارای شرایط زیر باشد، در فهرست میراث در خطر قرار خواهد گرفت:
« الف: اثر مزبور در فهرست میراث جهانی درج شده باشد.
ب: اثر در معرض خطر مشخص جدی قرار داشته باشد.
ج: عملیات اساسی برای نگهداری و حفاظت اثر لازم باشد.
د: بر طبق موافقتنامه، درخواست کمک شده باشد، از دیدگاه کمیته در موارد معینی، مؤثرترین کمک تصویب قرارگیری اثر، در فهرست میراث در معرض خطر خواهد بود. این درخواست می‌تواند توسط هریک از اعضای کمیته و یا دبیرخانه ارائه گردد.»(درویش روحانی،1384: 301)

معیارهای درج آثار در فهرست میراث در معرض خطر

« هر اثری که بنابر ضوابط و معیارهای موافقتنامه، اثری جهانی باشد، در صورت داشتن حداقل یکی از شروط، دو دسته ضوابط زیر، با تأئید کمیته در فهرست میراث جهانی در معرض خطر درج خواهد گردید.
در مورد میراث فرهنگی:
1. خطرات قطعی. اثر در معرض خطرات شدید و مشخص قریب‌الوقوع، نظیر نمونه‌های زیر قرار دارد:
الف: انحطاط شدید مصالح
ب: انحطاط شدید بنیاد و تزیینات
ج: انحطاط شدید ساختار معماری و شهری
د: انحطاط شدید بافت شهری و روستایی در محدوده طبیعی اثر
ه: انحطاط شدید اصالت تاریخی اثر
و: انحطاط شدید شواهد فرهنگی اثر
2. خطرات بالقوه. اثر در معرض خطراتی است که بر مشخصات ذاتی اثر نظیر نمونه‌های زیر تأثیرات مخرب دارد:
الف: تغییر وضعیت حقوقی اثر که سبب کاهش سطح حفاظت آن می‌گردد.
ب: فقدان سیاست‌گذاری‌های حفاظتی و نگهداری
ج: عوامل تهدید کننده پروژه‌های طراحی شده منطقه‌ای
د: عوامل تهدید کننده طراحی شهری
ه: وقوع یا خطر وقوع درگیری مسلحانه
و: تغییرات تدریجی جغرافیایی، جوی و تغییرات محیطی نظایر آن.

در مورد میراث طبیعی:
1. خطرات قطعی. اثر در معرض خطرات شدید و مشخص قریب‌الوقوع، نظیر نمونه‌های زیر قرار دارد:
الف: کاهش شدید گونه‌های در معرض انقراض و یا سایر گونه‌های باارزش جهانی که در محدوده حفاظتی اثر ثبت شده جهانی قرار دارند، چه بر اثر عوامل طبیعی نظیر بیماری و چه بر اثر دخالت‌های انسانی نظیر شکار غیر مجاز.
ب: انحطاط شدید منظر زیبای یک سایت جهانی بر اثر سکونت بشری، احداث سدهایی که موجب زیر آب رفتن بخشی از سایت شود، توسعه نامطلوب صنعتی و کشاورزی نظیر استفاده از آفت‌کش‌ها و کودهای شیمیایی، ساخت و سازهای وسیع، احداث معدن، ایجاد آلودگی محیطی، قطع درختان برای تولید الوار یا سوخت و غیره.
د: دست درازی بشر به محدوده بالایی رودخانه‌ها که سبب تهدید تمامیت سایت گردد.(1)
2. خطرات بالقوه. اثر در معرض خطراتی است که بر مشخصات ذاتی اثر تأثیرات مخرب دارد، نظیر نمونه‌های زیر:
الف: تغییر در وضعیت حفاظت حقوقی منطقه
ب: طرح‌های استقرار مجدد یا برنامه‌های توسعه در حوزه سایت که موجب تأثیرات نامطلوب بر سایت می‌شود.
ج: وقوع یا خطر وقوع درگیری‌های مسلحانه
د: طرح مدیریتی برای سایت در نظر گرفته نشده است و یا این طرح ناقص است.
به‌علاوه اقدامات تهدیدکننده‌ای که سبب به مخاطره افتادن تمامیت اثر هستند، باید به گونه‌ای باشد که از طریق اقدامات بشری قابل جبران باشد. در مورد آثار فرهنگی عوامل طبیعی و دخالت های بشری، هر دو از عوامل تهدید کننده‌ای است که اثر را به مخاطره می‌اندازد.» (درویش روحانی،1384: 302-301)

میراث باستان‌شناختی (منشور حفاظت و مدیریت میراث باستان‌شناختی- 1990- لوسان (تهیه شده توسط کمیته بین‌المللی میراث باستان‌شناختی(ICAHM))
 « میراث باستان‌شناختی آن بخش از میراث است که روش‌های باستان‌شناسانه‌ی آن، اطلاعات اولیه را شامل می‌شود، تمامی آثار و بقایای موجودیت انسان را در بر می‌گیرد و شامل اماکنی می‌شود که آشکارسازی فعالیت‌های انسان، ساختارهای محدود و هر نوع اثر مانده (سایت‌های زیرزمینی و دریایی)، با تمام وسایل فرهنگی منقول مرتبط، در آن وجود داد.» (فیلدن و یوکیلتو،1386: 201)

میراث فرهنگی زیر آب ( بر اساس کنوانسیون حفاظت از میراث فرهنگی زیر آب- 2 نوامبر 2001- پاریس)

« میراث فرهنگی زیر آب عبارتست از تمامی نشانه‌های زندگی بشری که دارای مشخصه‌های فرهنگی، تاریخی یا باستان‌شناسی باشد و برای دوره‌ای خاص و یا همیشه، حداقل صد سال تمامی ی بخشی از آن‌ها در زیر آب وجود داشته باشد. از قبیل:
1. سایت‌ها، سازه‌ها، بناها، مصنوعات بشری و بقایای انسانی، به همراه شرایط باستان‌شناسی و طبیعی آن‌ها.
2. کشتی‌ها، هواپیماها، دیگر وسایل نقلیه یا بخشی از آن‌ها، محموله یا محتوی آن‌ها به همراه شرایط طبیعی و باستان‌شناسی آن‌ها.
3. اشیایی با ماهیت ماقبل تاریخ.» (صمدی رندی،1382: 137)

تنوع فرهنگی (مصوب سی و یکمین اجلاس کنفرانس عمومی یونسکو در سال 2001)

بر اساس “مقدمه اساسنامه یونسکو که بر ضرورت انتشار گسترده فرهنگ و آموزش عدالت و آزادی و صلح به بشر به منظور حفظ شأن والای انسان تأکید شده است و با این تعریف از فرهنگ که « فرهنگ، عبارت‌ است از جنبه‌های مجزای معنوی، مادی، فکری و احساسی جامعه یا یک گروه اجتماعی و نیز هنر و ادبیات، روش‌های زندگی، طرق و همزیستی انسان‌ها با یکدیگر، نظام‌های ارزشی، سنت‌ها و باورها را در بر می‌گیرد.(2) این اعلامیه ضمن تأیید تنوع فرهنگی، در 12 ماده چهار اصل خود را ارائه می‌دارد:
اصل یک: هویت، تنوع و کثرت‌گرایی

ماده یک: تنوع فرهنگی میراث مشترک بشریت است.
ماده دو: از تنوه فرهنگی تا کثرت فرهنگی
ماده سه: تنوع فرهنگی عامل توسعه است.
اصل دو: تنوع فرهنگی و حقوق بشر 

ماده چهار: حقوق بشر، ضامن تنوع فرهنگی است.
ماده پنج: حقوق فرهنگی، محیط مساعدی برای تنوع فرهنگی است.
ماده شش: دسترسی همه به تنوع فرهنگی باید مجاز باشد.
اصل سه: تنوع فرهنگی و خلاقیت

ماده هفت: میراث فرهنگی منشأ خلاقیت است.
ماده هشت: کالاها و خدمات فرهنگی، متاعی بی‌نظیرند.
ماده نه: سیاست‌های فرهنگی حلال مشکلات خلاقیت هستند.
اصل چهار: تنوع فرهنگی و همبستگی بین‌الملل

ماده ده: توانایی‌هایی لازم برای خلق و انتشار آثار در سراسر جهان باید تقویت شوند.
ماده یازده: ایجاد مشارکت میان بخش عمومی، بخش خصوصی و جامعه مدنی لازم است.
ماده دوازده: نقش یونسکو(یونسکو،2001 به نقل از چراغچی، 1382: 134-132)
تعریف تنوع فرهنگی: « تنوع فرهنگی به معنای راه‌های متعددی است که فرهنگ‌های گروه‌ها و جوامع در آن متجلی می‌شوند»(یونسکو،2005 به نقل از چراغچی، 1384: 360)

منابع:
• ایکوموس جهانی (1384) « بیانیه شیان در مورد حفاظت از محیط‌های پیرامون ساختارها، محوطه‌ها ومناطق میراث» (مصوب پانزدهمین نشست مجمع عمومی ایکوموس در شیان- 21 اکتبر 2005 میلادی)، ترجمه: سوسن چراغچی، فصلنامه اثر، شماره 39-38، پاییز 1384، تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری (374-371(
• چراغچی، سوسن (1382) « اعلامیه جهانی یونسکو در مورد تنوع فرهنگی» (مصوب سی و یکمین اجلاس کنفرانس یونسکو در سال 2001 میلادی، فصلنامه اثر، شماره 35، تابستان 1382، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، (135-132).
• چراغچی، سوسن (1383) « کنوانسیون صیانت از میراث فرهنگی ناملموس»، فصلنامه اثر، شماره 37-36، تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری (258-245).
• درویش روحانی، شیرین (1384) « کنوانسیون 1972 و میراث در معرض خطر»، فصلنامه اثر، شماره 38-39، پاییز 1384، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور(303-301).
• صمدی رندی، یونس (1382) « کنوانسیون حفاظت از میراث فرهنگی زیر آب»، فصلنامه اثر، شماره 35، تابستان 1382، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، (151-136).
• فیلدن، برنارد م.؛ یوکیلتو، یوکا (1386) راهنمای مدیریت برای محوطه‌های میراث جهانی، ترجمه: پیروز حناچی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران (اصل کتاب به تاریخ:1998).
• یونسکو (1384) « نگاهی به کنوانسیون حمایت و ترویج تنوع بیان‌های فرهنگی»، ترجمه: سوسن چراغعلی، فصلنامه اثر، شماره 38-39، پاییز 1384، تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری (370-356).
• www.hawzah.net مجلات- آذر و دی 1384- شماره 26- میراث فرهنگی ناملموس (بازدید شده در 21 تیر 1388)