چکیده
شهر نیاسر را به عنوان یکی از شهرهایی که کاملاً متأثراز عناصر طبیعی است می توان معرفی کرد. باغ – شهری که عناصر طبیعی کوه ، آب و گیاه به عنوان عناصر سازنده منظر طبیعی با حضور خود در این شهر ، سازماندهی و مکان یابی فضاهای شهری را به سمتی سوق داده تا فضاهای جمعی با رفتاری همانند نظرگاه طبیعی در کنار این عناصر و یا برای نظاره آنها ایجاد شوند. کوه هیم ، آبشار و چشمه های نیاسر و باغ های میوه در این شهر از عناصر شاخص بصری هستند و شکل گیری فضاهای تجمع شهری در تعامل با آن نه تنها به دلیل زیبایی بصری بلکه گرایشات و باورهای ساکنین منطقه نسبت به این عناصر است. چنین عناصر طبیعی که سازنده بستر طبیعی نیاسر هستند در شکل گیری فضاهای تجمع شهری نقش غیرقابل انکاری دارند ، آنچنان که به نظر می رسد تأثیرات ناشی از بستر طبیعی در نتیجه باورهای ساکنین نسبت به عناصری مانند آب ، کوه و درخت بوده است. باوری که نشأت گرفته از پذیرش قدرت خدایی و ماورایی این عناصر با ریشه های آیینی و مذهبی است.

تصویر : چهار طاقی نیاسر بر بلندای شهر؛ مأخذ : اینترنت

 کلمات کلیدی: عناصر منظر طبیعی ، فضاهای تجمع شهری ، شهر نیاسر

عناصر منظر طبیعی
منظر طبیعی ، قلمرویی با کمترین حضور انسانی تعریف می شود. چنین محدوده ای با عناصری قابل توصیف است که می توان کوه ، آب (با اشکال مختلف رود ، دریا ، چشمه و آبشار) پوشش گیاهی ، ابر و خورشید را از عناصر منظر طبیعی معرفی کرد. هر یک از عناصر حس متفاوتی در بیننده ایجاد می کند که این حس ریشه در ناخودآگاه انسان دارد بی آنکه فرصت تأمل به آن را داشته باشد و چنین به نظر می آید که عناصر منظرین می توانند دلایل مهمی برای سکونت بشر باشند. هریک از عناصر در گذشته به نام یک الهه یا یک نماد مورد احترام و تکریم بوده اند و شاید باورها و اعتقادات در ورای نیازهای مادی بشر منجر به پیدایش سکونت گاه در اطراف این عناصر شده است. باورهایی که در آن آب را مظهر باروری ، خورشید را نماد نور و فروغ ، کوه راجایگاه خدایان و درخت را نماد زندگی و حیات می داند. آن چنانکه نیایش گاه های بشر یا بر روی تپه و بلندترین قسمت منطقه قرار می گرفت تا خورشید را ستایش کند و یا در کنار آب به عنوان معابد آناهیتا ظاهر می شود و گاه درخت کهنسالی را برای نذر و حاجات خود تکریم می کند. در قرآن نیز آیاتی مبنی بر تقدس این عناصر به وفور دیده می شود که بهشت برین را با آب های روان ،درخت های سایه انداز و… به تصویر می کشد.

فضاهای تجمع شهری
فضاهای باز شهری که با هدف ایجاد تقابل اجتماعی و فرهنگی و پیدایش خاطرات جمعی در قسمت های مختلفی از شهر پدید می آید ، فضاهای تجمع شهری گویند. این فضاها برای اتفاقات شهری ایجاد شده اند. که بدون حضور انسان مفهوم خود را از دست می دهد ( طیبی فر ، 1389). بنابراین در شکل گیری و مکان یابی فضایی که با حضور انسان معنا پیدا می کند ، در نظر گرفتن باورها ، علایق و نیازهای آن امری اجتناب ناپذیر است. آن چنان که این فضای باز می تواند نظرگاهی شهری یا طبیعی باشد تا از ارتفاعات ، مناظر شهری یا طبیعی را نظاره کند و یا یک فضای باز در بافت شهری که پذیرای اتفاقات در مقیاس محله یا شهر باشد.

نمونه موردی ”  شهر نیاسر”
نیاسر با عناصر منظرین
این باغ-شهر که قدمت آن به اواخر دوره اشکانیان می رسد در اثر اختلاف ارتفاع 200متری ناشی از توپوگرافی در کل شهر ، مناظری طبیعی از جریان آب ، باغهای گل و میوه را در خود گنجانده است و این لطافت منظر در کنار عظمت کوه “هیم ” (این کوه از کوه هایی است که آثار هخامنشی در آن یافت شده و در کنار شهر نیاسر قرار گرفته است) ترکیبی متعادل در شهر ایجاد کرده است. این عناصر منظرین که چنین بستری طبیعی را در شهر ایجاد کرده بدون تردید نظرگاه هایی را برای نظاره می طلبد که در غیر اینصورت این پتانسیل های بصری اتلاف می شوند. باورهای مردم نیاسر نسبت به تقدس این عناصر باعث شده که هرکجا عنصری وجود دارد در کنار آن فضایی برای تجمع شاید هم در گذشته برای ستایش شکل گرفته  و یا این فضای تجمع به عنوان یک نظرگاه مجموعه عناصر را نظر می کند.

تصویر : کوه هیم ، نیاسر؛ مأخذ : اینترنت

فضاهای تجمع شهری نیاسر
این فضاها به طور کلی به دو گروه تقسیم می شوند:
گروه اول فضاهایی هستند که در کنار عناصر طبیعی شکل گرفته اند مانند حسینیه ای که در مسیر آب چشمه و در کنار سرو کهنسالی قرار گرفته و همچنان در برگزاری مراسم خاص عبادی فضایی فعال و کاربردی است. این رود در ارتفاعات شهر آبشاری را پدید می آورد که در اطراف آن فضای بازی برای تجمع و خلق خاطره ایجاد شده که به نظر می رسد تنها حضور آب و مناظری که ایجاد کرده باعث بروز اتفاقی شده است. اگرچه باورهای آیینی نسبت به عناصر طبیعی منجر به پیدایش چنین فضاهایی شده است اما لذت بصری ناشی از حضور آب و ایجاد حس آرامش در کنار آب جاری یا حس تکاپو و هیجان در مجاورت آبشار باعث تداوم فعالیت این فضاها شده است چنانچه کاربرد این فضاها به قدرت خود باقی است.

تصویر : فضای تجمع در کنار آبشار نیاسر؛ مأخذ : اینترنت
گروه دوم فضاهایی که به عنوان نظرگاه های شهری مورد استفاده قرار گرفته اند. از آن جمله می توان باغ تالار را نام برد که در محل کوشک آن بافضایی مشرف به کوه هیم و باغستان های اطراف بر بلندای طبیعی شهر شکل گرفته که حکم یک نظرگاه را دارد. به نظر می رسد مکان یابی کوشک در لبه باغ و در جایی که بهترین دید را به مناظر اطراف دارد اتفاقی نیست ، بلکه هدف ایجاد شرایطی برای اشراف به منطقه ولذت بصری بیشتر نسبت به بستر طبیعی شهر است.

 

تصویر : مناظر طبیعی نیاسر از باغ تالار؛ مأخذ : اینترنت

نتیجه گیری
منظر طبیعی با عناصر سازنده آن ( کوه ، آب و درخت ) در شهر نیاسر شرایطی را ایجاد کرده که فضاهای نظرگاهی و تجمع شهری در ارتباط کامل با آن ها و در نقاطی مشرف به این عناصر شکل گرفته است که علاوه بر حس زیبایی طلبی ، باورهای مردم نیاسر را نمایان می کند. باورهایی که ریشه در تاریخچه کهن این منطقه و آیین های گذشتگان دارد.

منابع
طیبی فر ، مهسا – نظرگاه شهری – مجله منظر شماره نهم – مرداد 1389
برداشت نگارنده از مشاهدات میدانی – سفر پژوهشکده نظر به نیاسر – آبان 1389