چکیده
در بازدیدی که از روستای ماسوله به عمل آمد، سعی شد با تامل در “منظر ماسوله”، و با نگاهی نکته سنج، به دقایق موجود در آن پی ببریم.
نخست، رودخانه ی خروشان روستای ماسوله والگوی خاص حرکت آب در میان سنگهای موجود در مسیر، مورد توجه قرار گرفت. به آن، نام “الگوی دماغه ها” را دادیم. سپس متوجه شدیم در این الگو، می توان شباهت ساختاری بین مقیاس خرد (حرکت آب در میان سنگریزه ها) و مقیاس بزرگتر (حرکت رودخانه در میان کوه ها) را تشخیص داد. به این پدیده “ساختار فراکتالی” می گویند.
دومین نگاه، به بافت مسکونی ماسوله معطوف بود. سیالیت فضاهای حرکتی (مسیرها و معابر ماسوله) در میان دانه های مسکونی در منظر ماسوله به چشم می آمد؛ که الگوی دماغه ها در مورد رودخانه را تداعی می کند. علاوه بر این، می توان در مقیاس های بالاتر (بلوک های مسکونی و محلات ماسوله) همین الگو را مشاهده نمود. این پدیده، مصداقی از وجود ساختار فراکتالی در بافت مسکونی ماسوله می باشد.
مقاله پیش رو سعی دارد با روش مشاهده ی تشخیصی، به صورتی که در بالا ذکر شد، “منظر مصنوع” ماسوله را تابعی از “منظر طبیعی” آن معرفی نماید.
این مهم، از طریق شناسایی الگوی دماغه ها و ساختار فراکتالی آن در منظر طبیعی ماسوله ودر نهایت بست آن در منظر مصنوع ماسوله انجام شده است؛ که نتیجه ی عقل جمعی و تاریخی سازندگان ماسوله، همراه با الگوبرداری آنها از منظر طبیعی ماسوله می باشد.
کلمات کلیدی: ساختار فراکتالی – الگوی دماغه ها – منظر طبیعی – منظر مصنوع
مقدمه
اهمیت و ضرورت مسئله
با گسترش و رواج موج مدرن در معماری، وضعیت ساخت و ساز در ایران در حالتی نابسامان به سر می برد. راه برون رفت از این بحران بازشناخت معماری بومی و اصیل این کشور است. در این تحقیق با تمرکز بر روی یکی از نمونه های معماری بومی ایران به نام ماسوله، سعی در شناسایی ارزش های نهفته در آن داریم.
پیشینه موضوع
بررسی بافت های روستایی، موضوعی است که همواره مد نظر محققین بوده و هست. معمولا این مقالات شکل کلی گویی پیدا کرده و به ستایش مفرط و جانبدارانه ی موضوع می پردازند. عقیده بر این است که با نگاهی جزء نگر، منطقی و هدف مند، می توان به باز شناخت هر چه بهتر معماری اصیل ایرانی نائل شد.
اهداف
در تحقیق حاضر سعی بر آن است که با نگاهی موشکافانه، تعدادی از الگوهایی که در سازماندهی منظر مصنوع روستای ماسوله به کار رفته است را کشف، و آن ها را ریشه یابی نماییم. همچنین این مقاله می تواند به عنوان الگویی برای انجام پژوهش های مشابه استفاده شود.
روش تحقیق
مقاله ی پیش رو در واقع نتیجه ی بازدید گروهی دانشجویان پژوهشکده نظر می باشد. لذا در قالب گزارشی تهیه شده است که نتیجه ی مشاهدات گروه از سایت مورد مطالعه می باشد. لذا از روش مشاهده ی تشخیصی بهره می گیرد.
معرفی روستای ماسوله :
“ماسوله در ۵۵ کیلومتری رشت در استان گیلان قرار دارد. این شهر در ناحیه‌ای کوهستانی و جنگلی در دامنه‌ای صخره‌ای با وسعت ۱۶ هکتار و ارتفاع ۱۰۵۰ متر از سطح دریای آزاد ساخته شده‌است. ماسوله در ۳۲ کیلومتری جنوب غربی شهرستان فومن قرار دارد و از غرب به خلخال، از شمال به ماسال و از جنوب به طارم محدود است.”
منظر کلی روستای ماسوله؛ ماخذ: اینترنت
خانه ها و بلوک های مسکونی در روستای ماسوله؛ ماخذ: نگارنده
وجود الگوی دماغه ها در منظر طبیعی ماسوله
رودخانه، در جریان طبیعی خود از بالا به پایین، راه خود را از میان سنگ ها پیدا کرده و آنها را دور می زند. به بیان دیگر، سنگ ها به مانند دماغه هایی هستند که قله های خود را از درون جریان خروشان آب نشان می دهند.
رودخانه خروشان ؛ منظر طبیعی ماسوله؛ ماخذ: نگارنده
ساختار فراکتالی
بَرخال، فرکتال، یا فراکتال (Fractal) ساختاری است که هر جزء از آن با کلش متشابه است.
الگوی دماغه ها؛ ماخذ: نگارنده
نمونه هایی از ساختار فراکتالی در طبیعت ، هندسه و ریاضیات؛ ماخذ : اینترنت
وجود ساختار فراکتالی در الگوی دماغه ها در منظر طبیعی روستای ماسوله
با مشاهده و دقت در منظر طبیعی ماسوله، درمی یابیم الگوی دماغه ها که قبلا به ذکر آن پرداخته شد، از یک ساختار فراکتالی پیروی می کند. جریان آب رودخانه زمانی که به یک سنگ کوچک برخورد می کند همان رفتاری را از خود نشان می دهد که در مواجهه با قطعات بزرگتر و حتی کوهها بروز می دهد.
مقیاس های متفاوت از الگوی دماغه ها؛ و در نتیجه ساختار فراکتالی آن؛ ماخذ: نگارنده
شکل گیری منظر مصنوع روستا براساس “الگوی دماغه ها”
آنچه تاکنون گذشت، بررسی وضعیت منظر طبیعی ماسوله بود. با اندکی تامل در بافت مسکونی یا منظر مصنوع ماسوله دریافتم که مشابهت هایی بین منظر طبیعی و دست ساخته های بشر در ماسوله به چشم می خورد. این شباهت را از نظر الگوی دماغه ها بیان می داریم.
با تقسیم فضایی ماسوله به پر و خالی (mass و space) به بررسی فضایی منظر ماسوله می پردازیم. فضای خالی (space) در ماسوله را می توان به طور کلی به دو دسته تقسیم نمود:
- فضای پشت بام خانه ها (که درحقیقت همان فضای جلوی خانه ی بالایی می باشد)
- مسیر های حرکتی بین خانه ها و همچنین بلوک های مسکونی
حرکت موج وار فضای خالی، در اطراف حجم ها مشاهده می شود. که این حرکت دقیقا همانند همان امواج خروشان رودخانه و حرکت آن از میان دماغه ها می باشد.
وجود ساختار فراکتالی در “الگوی دماغه ها”ی منظر مصنوع روستای ماسوله
علاوه بر مطلبی که راجع به شباهت الگوی دماغه ها با شکل کلی بافت مسکونی ماسوله بیان شد، وجود رد پاهایی از ساختار فراکتالی موجود در منظر طبیعی ماسوله، در بافت مصنوع آن نیز قابل توجه است.
از منظری متفاوت به فضاهای پر ماسوله (mass) می نگریم . این فضا ها را می توان از دید سلسله مراتبی، اینگونه طبقه بندی کرد:
- خانه ها
- بلوک های مسکونی (معمولا شامل دو الی چهار خانه)
- محله ها؛ که شامل محله‌های ریحانه بر، خانه بر، مسجدبر، کشه سر و اسد محله می باشد.
- کلیت روستای ماسوله
در بازدیدی که در روستای ماسوله داشتیم مشاهده شد که سیر مواج فضای حرکتی در ماسوله دارای سلسله مراتبی از جزء و کل می باشد. بدین ترتیب که معابر، در بافت ماسوله، متناسب با اندازه حجم ها (فضاها پر یا mass) شکل گرفته است و دارای سلسله مراتبی از عرض و کیفیت فضایی می باشد.
نتیجه گیری
همانطور که می دانیم، معماری به شیوه ی سنتی، مبتنی بر عقل تاریخی و جمعی می باشد. نقش الگو برداری از طبیعت در این شیوه حائز اهمیت است.
در مشاهده ای که از روستای ماسوله داشتیم، با نگاه خاص خود که حاصل تحصیل در رشته ی معماری منظر بود، سعی در صحه گذاشتن براین گفته بودیم. لذا در جستجوی نمونه هایی از الگوبرداری بشر از طبیعت برآمدیم.
الگوهایی که ذکر آن در بالا آمد، هرچند نمونه هایی اندک و جزئی بود ولی می تواند منظری نو را به محقق ارزانی دارد.