چکیده
با عبور از کوچه و گذرهای هر محله در شهر , فضاهایی توجه ما را به خود جلب می کنند که گویی قلب تپنده این محله ها می باشند . با آنکه کالبد ساختمانها تفاوت اندکی با سایر بناها دارد اما چیزی در آنها موجود است که آنها را متفاوت از سایر ابنیه کرده است , شاید : مراسم و آئینها , حضور مردم در کنار هم , حتی خاطرات و یادمانهایی که از روزهای خاص برایمان به یادگار مانده , …  در واقع حضور مردم و دلیلی که مردم را در فضاهایی مثل بازارچه , مسجد , تکیه , حسینیه , … جمع کرده است , این فضاها را متفاوت نشان می دهد .

کلمات کلیدی: کالبد نابسامان , عینی _ ذهنی , مکانهای آئینی _ زیارتی , حسینیه

مقدمه
“معیارهایی که زیبایی شناسی ملل را شکل می دهند , معیارهای متفاوتی است که یکی از آنها « اعتقادات و دین » است . انسانها در هنگام ساخت فضا درصدد این هستند که فضا دارای ویژگی هایی روحانی و معنوی باشد . ” ( منصوری , 1384 )
از نخستین فضاهایی که در بسیاری از مراکزمحله ها شکل می گرفت , فضایی برای تجمع اهالی و انجام مراسم و آئینهای معمول و مذهبی بوده است . این فضای جمعی  , فضایی مذهبی مثل مسجد , حسینیه , تکیه و سقاخانه بوده است . حسینیه ها تنها مراکزی هستند که بیشترین افراد هر محل در ماه محرم در آن تجمع می کنند . در این محلات مسجد به عنوان یک محل عبادی و حسینیه به عنوان یک محل آئینی عمل می کند .

فرضیه
در شهرستان آران و بیدگل , حسینیه ای به نام خانقاه در بافت قدیم بیدگل توجه من را به خود جلب کرد . این بنا دارای کالبد و فیزیک بسیار نابسامان و تعریف نشده بود اما با توجه به بیانات مردم محله , این حسینیه در روزهای تاسوعا و عاشورا مملو از جمعیت است و حضور مردم در اینجا فضا را تعریف می کند .
چرا با وجود کالبد نازیبا , حضور مردم در این بنا پررنگ است ؟
چه چیز در اینجا , یک محیط مطلوب را برای مردم محله پدید آورده است ؟
در واقع یکی از عللی که باعث رونق یک فضای معماری می شود , خاطره جمعی استفاده کنندگان آن فضا از آنجاست , نه کالبد معماری آن . رویدادها و اتفاقاتی که در یک بنا اتفاق می افتد , ارزش آن بنا را تعریف میکند و برای درک اهمیت یک فضا باید عواملی بیش از کالبد بنا را شناسایی کرد که در ادامه توضیح داده شده است .

نقش منظرین حسینیه در ذهن مردم
بنای نظریه ای روشن در مورد سازگاری محیط و فعالیت که اساس آن ارزیابی ذهنی مردم باشد , مشکل است . ” محیط دارای ویژگیهای جغرافیایی ساخته شده و فرهنگی است که با هم رابطه ای درونی دارند . محیط شامل مجموعه  قرارگاههای رفتاری است که درون یکدیگر قرار گرفته و با هم فصول مشترکی دارند . این قرارگاههای رفتاری دارای دو عنصر اساسی اند : یک الگوی شاخص رفتار و یک محیط فیزیکی . ( barker 1968 ) محیط فیزیکی ساختاری کالبدی است , مرکب از سطوح مرتبط به هم و متشکل در الگویی خاص که فضاهای باز و سبز , ساختمانها, اتاقها و چیدمان فضاها را شکل می دهند . ( جان لنگ , 1381 )
بعضی از پژوهشگران (مثل Rapoport 1977 ) معتقدند که بر خلاف طراحان حرفه ای که به زیبایی شناسی فرمی توجه بیشتری دارند , مردم محیط را به خاطر نمادها و قابلیت تامین فعالیتها تحسین می کنند . در واقع ارزش یک بنا , ناشی از معنای آن بنا به خاطر مجاورت با رویدادی با معنا و با اهمیت است و توجه ما به آن بنا به دلیل قابلیت آن در بازآفرینی یاد و خاطره آن رویداد است .
مصداق این جملات را می توان در مکانهایی چون حسینیه و سایر مکانهای آئینی و مذهبی بازشناخت . حضور مردم در یک حسینیه نه به خاطر کالبد و عینیت آن بنا , بلکه به خاطر مجاورت آن با رویدادها و و مراسم آئینی و ذهنیاتی است که از آن فضا وجود دارد .

تصویر : حسینیه خانقاه در شهرستان آران و بیدگل؛ ماخذ: نگارنده
پیچیدگی معنای محیط در این است که معنای نمادین محیط تنها به کیفیت کالبدی آن بستگی ندارد و معنای غیر مادی محیط ساخته شده به عوامل دیگری وابسته است . تشخیص این معانی خودآگاه و ناخودآگاه در احساسات مردم نسبت به محیط و نسبت به خودشان اثرگذار است .
” … , هویت یافتن با معانی نمادین محیط ساخته شده احساس تعلق مردم را به یک گروه اجتماعی یا یک مکان افزایش می دهد . ” ( جان لنگ , 1381 )
علاوه بر این باید یادآور شد که حسینیه نه تنها یک مرکز آئینی _ مذهبی , بلکه یک فضای جمعی نیز می باشد که در خاطره جمعی شهروندان نقش مهمی دارد .
” فضای جمعی فیزیک و عرصه ای است که نقش معنایی و محتوایی را ایفا می کند . در فضای جمعی موقعیت هایی برای ایجاد خاطره جمعی و ذهنیت مشترک پدید می آید . ” (4)

نتیجه گیری
حسینیه در اینجا به عنوان یک منظر آئینی _ زیارتگاهی , دارای نشانه های معنادار که ریشه در فرهنگ و اجتماع دارد محسوب می شود . برای تعریف این فضا به عنوان یک مکان رفتاری باید به الگوی جاری واقع در آن , مردمی که در آن مشارکت دارند و معنایی که محیط برای مردم دارد هم علاوه بر یک فضای کالبدی توجه کرد . دسته بندی های مختلفی از معنا وجود دارد اما مورد بحث در اینجا معنا به عنوان کیفیت های عاطفی مشاهده گر یا استفاده کننده از محیط می باشد . منظر فقط عینیت و بینایی نیست , بلکه مجموعه ای از ادراکات محسوس است . ذهنیتی که ما از محیط می سازیم با تاریخ و حوادث و اتفاقاتی که در آن محیط افتاده است , رابطه مستقیم دارد . پس حسینیه در هرمحله به عنوان مکانی آئینی سر شار از رویداد ها و مراسم و اتفاقاتی است که مردم هر محله آن را در ذهن دارند و فضا را با آن ذهنیت با معنا می یابند .
اما در آخر شاید به جا باشد که متذکر شد توجه بیشتر به بازسازی , ساماندهی و سرمایه گذاری در فضاهای آئینی و مذهبی که قلب تپنده هر محله می باشند , باید مورد توجه قرار گیرد تا سنت دیرین گردهم آمدن مردم محله در این فضاها زنده بماند .

منابع
1 – لنگ , جان / ترجمه: عینی فر, علیرضا / آفرینش نظریه معماری . نقش علوم رفتاری در طراحی محیط , دانشگاه تهران , 1381
2- ال . راس , کلی /وینترز, ادوارد / ترجمه : ارباب جلفایی , آرش / مبانی فلسفی و روانشناختی ادراک فضا , 1379
3- منصوری, سید امیر / جزوه کلاسی درس مبانی نظری معماری منظر
4- رئیسیان , پژمان /  یزدانی ,مائده /” الگوي شكل گيري گيري فضاهاي جمعي در بافت هاي تاريخي- با تاكيد بر مركز محله تاريخي ميانده شهرستان بشرويه ” نشریه اینترنتی منظر , شماره سی و چهار