چکیده:
محله یک جزء و یک سلول پایه فضایی برای ایجاد جامعه است که در برگیرنده مردم و روابط بین آن ها می باشد. محله به عنوان یک جزء از جامعه و شهر دارای دو بیان معنایی و کالبدی است. بیان معنایی آن به جنبه های ذهنی محله و بیان کالبدی به جنبه های عینی و عوامل تأثیرگذار بر آن بستگی دارد. کالبد یک محله به عنوان یک عامل عینی خود از نمودهای غیر عینی تأثیرگذار شکل گرفته که نوع رفتار و حرکت مردم در یک محله مثالی از این نمودها می باشد.
در این مقاله به بررسی تأثیر مراسم های جمعی و آیینی به عنوان یک عامل رفتاری توسط مردم بر ایجاد و شکل گیری یک محله پرداخته می شود که در این بین آیین های جمعی و ارتباط آن با الگوهای رفتاری مردم، فضاهای ایجاد شده برای این آیین ها و تأثیر آن در محله بررسی می گردد. نمونه موردی این مطالعه تکیه پهنه در شهر سمنان انتخاب گردیده است.

کلمات کلیدی: مراسم جمعی و آیینی، الگوی فرهنگی، الگوی رفتاری، محله

مقدمه:
فعالیت های صورت گرفته توسط انسان برخاسته از فرهنگ او است. فرهنگ خود بوجود آمده از آداب و رسوم، سنت، عادات، نوع و شیوه زندگی است. محله به عنوان یک عنصر تشکیل دهنده فرم شهر خود از فضاهایی تشکیل گردیده که فعالیت های گوناگون در آن رخ می دهند که به آن معنا می بخشند. فعالیت ها و رفتارهایی که ناشی از فرهنگ مردم است.
فرهنگ بوجود آورنده الگوهای رفتاری و فعالیت های مردم است که این فعالیت ها تعیین کننده برخورد مردم با فضای شهری است که در ایجاد و شکل گیری یک محله از لحاظ کالبدی و ذهنی تأثیر فراوان دارند. مراسم های جمعی و آیینی بخشی از فعالیت های صورت گرفته توسط مردم در یک محله است که منجر به ایجاد فضاهایی در کالبد محله می گردد و نهایتا در سازمان فضایی یک محله و یا حتی شهر تأثیرگذارند.

فرضیه:
شکل گیری محله ها در گذشته بر اساس الگوهای رفتاری بوده که در آن محله به وقوع می پیوست. مراسم های جمعی و آیینی به عنوان عامل فرهنگی و رفتاری بر شکل گیری و ایجاد سازمان فضایی یک محله تأثیر می گذارد و کالبد یک محله جدا از مراسم و حرکات صورت گرفته در آن توسط مردم نیست که می توان آن را نمودی از رفتار مردم دانست.

مراسم جمعی و آیینی:
مراسم های جمعی، نوعی از مراسم است که عموم مردم یک جامعه (جامعه در مقیاس های مختلف) در ایجاد و انجام آن مشارکت دارند که دارای تعاملات اجتماعی بسیار قوی است.
مراسم های آیینی نوعی از مراسم است که زمان حال را به زمان اساطیری پیوند می دهند و یادآور موضوعی هستند که هر قدر کهنه باشد، آن را یادآوری و تکرار می کند. (الیاده) مراسم های آیینی نوعی از مراسم های جمعی است که هدف عموم شرکت کننده در آن، واحد بوده که یادآوری و زنده نگاه داشتن نمادها است.

مراسم های جمعی و آیینی جزئی از الگوهای رفتاری مردم:
رفتار، عمل فرد در یک فضاست که از جنبه های فرهنگی، اجتماعی، زیستی و فردی تشکیل گردیده است. عامل اساسی در شکل دادن رفتار یک فرد، فرهنگ و الگوهای فرهنگی فرد است. (الگو خود تعاریف مختلفی دارد مانند: یک مسیر برای یک حرکت و یا فعالیت، یک مدل برای تقلید و…) مراسم های جمعی و آیینی بخشی از الگوهای فرهنگی مردم جامعه است که به عنوان یک عامل اثرگذار در الگوهای رفتاری مردم شناخته می شوند. عاملی که سبب حرکت های اجتماعی و رفتاری دسته جمعی در یک جامعه می گردد.

تأثیر مراسم های جمعی و آیینی در ایجاد فضاهای یک محله:
مراسم های جمعی و آیینی با حرکت های فردی مردم، پیوستن آن ها به افراد دیگر که منجر به تشکیل یک گروه می شوند آغاز می گردد که در نهایت گروه های مختلف از نقاط مختلف برای تشکیل یک گروه واحد در یک نقطه جهت برپایی هدف نهایی مراسم جمعی به یکدیگر می پیوندند. فضاهایی که در این روند حرکتی مردم تا انتها در یک محله ایجاد می شود به گونه ای است که پاسخگوی نوع فعالیت انجام گرفته توسط مردم چه از لحاظ معنایی و ذهنی و چه از لحاظ کالبدی باشد.
آغاز حرکت مردم از کوچه های مختلف منجر به ایجاد معابر از جهت های مختلف و حرکت آن ها به سوی یک نقطه واحد منجر به جهت گیری معابر به سمت آن نقطه و حضور مردم در مکان واحد منجر به ایجاد یک فضای مرکزی بین معابر می گردد. فضایی که در مسیر چند معبر واقع شده است.

سمنان و تکیه پهنه:
در شهرهای سنتی ایران ما شاهد محله هایی هستیم که عناصر شکل دهنده آن یعنی خانه ها، کوچه ها، فضاهای جمعی و … بر اساس نوع نیاز مردم و نوع فعالیت و رفتاری که در آن محله و معبر دارند شکل گرفته اند. سمنان یکی از این جمله شهرهای سنتی است که برخی از محله های قدیمی آن دارای فضاهایی جمعی جهت انجام مراسم های جمعی و آیینی است که این فضاها در این شهر سنتی تکایا هستند. تکیه پهنه در یکی از محله های قدیمی شهر سمنان نمونه ای از این تکایا می باشد که علاوه بر این که محل برگزاری مراسم های جمعی و آیینی است به عنوان یک فضای جمعی در محله شناخته شده است. فضایی برای دیدار مردم، برقراری تعاملات اجتماعی بین آن ها، عبور و مرور مردم، استراحت، گفتگوی مردم و محلی برای کسب و کار و تأمین مایحتاج یک محله که در زمان انجام مراسم این فضا به مکانی برای برگزاری مراسم تبدیل می شود. تکیه پهنه در تقاطع چند معبر محله قرار گرفته که در زمان انجام مراسم، مردم از قسمت های مختلف محله وارد آن می شوند که فضاهای ایجاد شده در معابر منتهی به تکیه بر اساس نوع حرکت و رفتار مردم شکل گرفته است. حرکتی که برای برپایی مراسم جمعی و آیینی صورت می پذیرد که در شکل گیری فضاها و سازمان فضایی محله تأثیرگذار است.

نتیجه گیری:
در برخی از محله های شهرهای سنتی ایران فضاهای عمومی، فضاهای آیینی هستند که محل برگزاری مراسم های جمعی و آیینی در یک روز خاص می باشند. این فضاها در بافت مسکونی و در تقاطع چند معبر منتهی به آن قرار گرفته که در شکل گیری کالبد محله تأثیرگذار است. در نتیجه ما شاهد تأثیرگذاری مراسم های جمعی و آیینی در فضای ایجاد شده و به تبع آن در محله هستیم.

منابع:
الیاده، مرچیا، (1376)، رساله در تاریخ ادیان، ترجمه جلال ستاری، انتشارات سروش، تهران
مشاهدات حاصل از سفر سمنان (مهر 1390)