تمدن، فرهنگ و آیین ایرانی، در طول تاریخ، معماری و منظری را به وجود آورده که ایرانی بودن و هویت ایرانی را باز می تاباند. از آن زمان که اولین تمدنها شکل گرفتند و از آن زمان که زندگی یکجا نشینی، به دنبال کار و پیشه ی کشاورزی رواج پیدا کرد، انسان ها به دنبال جایی سرسبز در کنار آب بودند. اولین تمدنها در کنار رودها شکل گرفتند. انسان آن زمان فهمیده بود که این آب است که برایش زندگی می آورد. او بدون آب تشنه می ماند و بدون آب نمی توانست کشاورزی کند. آب و غذای او وابسته به آب بود. برای اینکه با گذشتکان بیشتر ارتباط بر قرار کنیم باید خود را جای آنها گذاشته، و از دید آنها به دنیا و جهان بنگریم. از طرفی در آیین زرتشتی، ما الهه ی آب، آناهیتا و معابد آناهیتا را از دوره ی اشکانی و ساسانی می بینیم. اینها همه نشان دهنده این است که آب برای آنها مقدس بوده است. علاوه بر آن بناهای زیادی نیز از آن دوره سراغ داریم که در کنار آب ساخته شده اند: آتشکده ی فیروز آباد، تاق بستان، معبد آناهیتا در بیشاپور، تخت سلیمان تکاب و … ما بیشترین منظره پردازی و استفاده از آب را در زمان ساسانیان داریم. زمانی که دین زرتشتی دین رسمی کشور بود و پادشاهان ساسانی به شدت از موبدان زرتشتی حمایت می کردند، به آنها قدرت می دادند. در آن زمان آتشکده ها بسیار پر رونق بود. بنابراین شکی نیست که معماری آن دوره نیز به شدت بر اساس عقاید زرتشتی شکل می گرفت.
همان طور که اشاره شد حکومت زرتشتی یک حکومت کاملا دینی بوده است. تخت سلیمان یکی از بناهایی است که اگر چه در آن شواهدی از وجود تمدن بشری دوره ی مادها و هخامنشیان دیده می شود، اما در دوره ی ساسانیان بسیار پر رونق و دارای اهمیتی بالا و بی شک بنایی قدسی بوده است. وجود آتشکده ( آتشکده ای موسوم به آذرگشنسب، یکی از سه آتشکده ی مهم زرتشتیان واقع در شهر شیز) و معبد آناهیتا بر قدسی بودن این مکان تاکید بیشتری دارد. می گویند پادشاهان ساسانی برای عبادت و تاجگذاری از تیسفون(پایتخت ساسانی) به این مکان می آمدند. به عبارتی، دینی بودن حکومت آن چنان است که پادشاه ساسانی مشروعیت خود را احتمالا از اهورمزدا می گرفته و به همین دلیل به این مکان مقدس می آمده تا علاوه بر ادای احترام به آتشکده و معبد آناهیتا، در آن مکان با انجام مراسم عبادی خاصی تاجگذاری کند و این نهایت و اوج دینی بودن حکومت ساسانی را می رساند. پیدا شدن مهر موبد موبدان در این مکان، نشان دهنده ی آن است که قدرت موبدان زرتشتی در این مکان بوده است. برخی معتقدند این مکان، مکانی علمی نیز بوده و در آن عالمانی تربیت می شده است.
اما چرا این بنا در این مکان ساخته شده است؟ بی شک، وجود چشمه ی جوشان و صفه ی ساخته شده از رسوبات آن که دید و تسلط مناسبی را به مناظر زیبا و دلکش اطراف ایجاد می کند، از مهمترین دلایل آن است. دریاچه ای که در آن زمان حدود 4 متر پایین تر از اکنون بوده و بناهای قدسی درست در مقابل آن ساخته شده اند. بنابراین بسیار زیباتر از حال، انعکاس آنها در آب دیده می شده است.بی شک از آب این چشمه برای معبد آناهیتا استفاده می شده است.
حصار ارگانیک ساسانی اطراف این مکان مقدس که کاملا نقش دفاعی دارد، شاید بر اساس صفه طبیعی احداث شده باشد. اما هیچ بعید به نظر نمی رسد که این چشمه توسط ساسانیان مانند برکه ی جلوی آتشکده ی فیروز آباد به شکل دایره و منظم در آمده باشد، چرا که چشمه دائما در حال رشد و رسوب گذاری است. به علاوه ایرانیان معمولا در به انتظام در آوردن طبیعت (البته نه به اندازه ی فرانسویها) مداومت می ورزیدند. کم کم به فضای ساسانی این بنای مقدس نزدیک می شویم. این مجموعه دارای دو ایوان اصلی است، یکی ایوانی که در آکس مجموعه قرار دارد و دیگری ایوانی که در سمت چپ، رو به شرق، قرار دارد. شرق، جهتی که مقدس و اهورایی است، جهتی که روشنایی و مهر(خورشید) از آن بر می خیزد. شاید جهت ایوان به همین دلیل بوده، به خصوص که قرینه ای از آن را نمی توانیم در سمت راست مجموعه بیابیم. این ایوان، ایوان خسرو نامیده شده و گفته شده که محل تاجگذاری شاه ساسانی بوده است.
شیز ساسانی
همان طور که گفته شد آتش واقع در شیز یکی از سه آتش مقدس متعلق به سه طبقه والای جامعه بود. ساسانیان برای طبقات برتر اجتماعی آتش های مخصوص تدارک دیده بود. بالاترین نقطه در هرم قدرت (موبدان و روحانیان) آتش آذرفرنبغ را در تسلط خویش داشتند. این در ابتدای حکومت ساسانیان بود که روحانیون زرتشتی قدرت بیشتری داشتند. آتش آذرفرنبغ واقع در نزدیکی شهر فیروزآباد فارس (نزدیک شهر گور ساسانی)، همان آتشکده ی معروف فیروز آباد است که به فرمان اردشیر بابکان، ساخته شد. جالب اینجاست که این آتشکده نیز در کنار دریاچه ای کوچک قرار گرفته است.
طبقه بعد از آنها جنگاوران و سپاهیان آتش آذرگشنسب را به خود اختصاص داده بودند. در آغاز روحانیون نیروی عمده و حاکم به شمار می آمدند، ولی به تدریج عرصه از سوی بزرگان و جنگیان بر آنها تنگ شد و آتش آذرگشنسب مهم ترین آتش سرزمین ساسانی شد. اردشیر بابکان دین کهن مزدایی را آیین رسمی قرار داد، ولی اردشیر دوم با وارد کردن پرستش ناهید(آناهیتا) آنرا متحول ساخت. مرکز اصلی این آیین در شمال غربی کشور در شیز- جایی که معبد آناهیتا و آتشگاه در آن مرتبط بودند- قرار گرفت.
شهر شیز به عنوان یک شهر-معبد نماد اتحاد و یگانگی دین و دولت بود. ساسانیان به اتحاد دینی می اندیشیدند و این اتحاد دینی در راستای حکومت و سلطنت آنها بود. به جرأت می توان گفت شهر شیز نماد سیاسی- مذهبی ساسانیان به شمار می رفت. نمادی که بواسطه ی اتحاد دین و سیاست شکل گرفته بود.
تخت سلیمان امروزی تنها قسمتی از شهر شیز ساسانی است. دیتریش هوف این محوطه را شهر نمی شناسد و آن را یک زیارتگاه ساسانی با یک کاخ کوچک که قابل مقایسه با یک امامزاده است، می نامد. اگر این را بپذیریم که گاهی بناهای مهم مذهبی در کنار و یا خارج شهر قرار می گیرند مساله کمی روشن تر خواهد شد. در آن صورت می توان تصور کرد تخت سلیمان کنونی تنها بخشی از کالبد شهر شیز است. نقشی که برای تخت سلیمان در شهر شیز می توان در نظر گرفت، نقش یک دژ حکومتی، همراه با شارستان یا شار میانی است؛ که فعالیتهای مذهبی در آن وجه غالب است.
حال این سوال مطرح می شود که قسمتهای دیگر شهر شیز کجاست؟ اگر محوطه ی محصور در برج و باروی تخت سلیمان را دژ حکومتی و شار میانی تصور کنیم، مساله ی اصلی تعیین محل شار بیرونی(ربض) است. ربض شهر نیز می تواند در پهنه وسیع و هموار اطراف بوده باشد، به خصوص قسمت غربی آن که امروزه نیز روستای «تازه کند نصرت آباد» در بخشی از آن قرار دارد. سفالهای به دست آمده از دوران ساسانی بین تخت و دهکده ی تازه کند، وجود احتمالی محوطه های مسکونی از دوره ساسانی را تایید می کند. همچنین گمانه زنی های اخیر توسط گروه حفاری و مشاهده برخی از آثار در این گمانه ها در اطراف محوطه به درستی این فرضیات را تا حدودی قوت می بخشد.
منابع:
- پیرنیا، محمد کریم، 1384، سبک شناسی معماری ایرانی، تهران، نشر سروش دانش، چاپ اول
- جعفری، ابوذر، 1385، شیز: تحلیل تاریخی و کالبدی؛ و بررسی انطباق مکانی آن با تخت سلیمان، تهران، نشریه هنرهای زیبا، شماره 25
- خوانساری، مهدی و دیگران، باغ ایرانی، بازتابی از بهشت، دبیرخانه ی همایش بین المللی باغ ایرانی، تهران
- خیر اندیش، عبد الرسول و دیگران، 1388، تاریخ اول راهنمایی، تهران، شرکت چاپ و نشر کتاب های درسی ایران
- میر دانش، سید مهدی، 1386، آشنایی با بناهای تاریخی، تهران، انتشارات مدرسه، چاپ هشتم
- ws/…/WebLogArchive.aspx?ID=330&N=Nikpour
- forum.parastu.com/showthread.php?t=185
- dowdani.net/…/2004_04_09_000261.html
- msgmobin.ir/article8.html
- iranataglance.com/…/takhte-soleiman.php
- isaarsci.ir/…/elegancesofiran22.htm
- mehrnews.com/fa/newsdetail.aspx?NewsID=729809