مقدمه
موضوعی که مورد بحث قرار گرفته است ، درآمدی است بر منظر سکونت در کوهستان.لازم به ذکر است که روش تحقیق حاضر بر مبنای مطالعه کتابخانه ای مستقیم یا بررسی آرای موافق یا مخالف موضوع نیست ، بلکه مبتنی بر قرائت موضوع منظر در محیط و تحلیل موضوع در قلمرو یک سفر چند روزه به استان کردستان می باشد. تعامل میان نیازهای انسانی و پتانسیل های محیط کوهستان روایتی است از تاریخ گفتمان نیروهای درونی انسان و نیروهای بیرونی محیط که سناریوی سکونت را با زبان منظر نوشته است.
بیان موضوع
شاید اگر بشر هیچ گاه ساکن نمی شد صاحب تمدن امروزیش نبود ، سکنی گزیدن انسان در بستر محیط بیرونی به او هستی بخشید و این هستی مبدا اندیشه ای شد که امروز فهم بشر را به نظاره نشسته است . درک انسان بدوی به سمت خوداگاهی رفت و زندگی جمعی و آیینی اش تعلق به مکان را تجسم بخشید.اگر برای پیدایش مجتمع های زیستی در مفهوم مکان زیست برای جمعی که به طور فطری زندگی گروهی را تجربه می کنند جویای مبدا شویم باید بتوانیم ارتباطی منطقی بین محیط طبیعی و تفسیر انسان از آن، در مقام گفتگوی این دو بازیگر دریابیم . بازیگر اول محیط کوهستانی است و بازیگر دوم انسانی است که تعاملش با محیط ضخامتی تاریخی به او داده است .هدفی که که در این بحث دنبال میشود بازشناسی نقش کوهستان و نقش سکونت انسان و تاثیر آن دو بر هم می باشد . سکونت انسان در محیط زیست و در هر موضعی که شرایط زمانی آن مکان مناسبات خاصی را بین مولفه های محیط و انسان پدید آورده ، منظر ویژه ای از محیط انسان ساخت را شکل داده است لذا ما شاهد مناظر سکونتگاهی متنوعی هستیم که با توجه به قلمرو تحقیقاتی سفر آنها را در سه دسته تقسیم نموده ایم:
• منظر بدوی سکونت در کوهستان
• منظر روستایی سکونت در کوهستان
• منظر شهری سکونت در کوهستان
نمونه های مورد مشاهده به ترتیب دسته بندی غار کرفتو (تصویر 1) در نزدیکی سقز، روستای پلنگان (تصویر 2) و شهر سنندج (تصویر 3) می باشند.می توان از دو مورد اول به نام سکونتگاه های غیر رسمی یاد کرد و مورد سوم را از نوع سکونتگاه های رسمی بر شمرد.

تصویر1: غار کرفتو

تصویر2: روستای پلنگان

تصویر3: شهر سنندج

منظر بدوی سکونت در کوهستان (غار کرفتو)
نمونه اولیه و ابتدایی سکنی گزیدن و پناه جویی انسان به پتانسیل های فضایی طبیعت جهت گذران یک زندگی جمعی آیینی در غار اتفاق افتاده است. مبدا تاریخی که بر سابقه سکونتگاهی آن از جانب سازمان میراث فرهنگی عنوان شده است به دوره پارینه سنگی تا اشکانی میرسد . ویژگی های فضایی غار موقعیتی را فراهم می آورده که اولین نیازهای اساسی(زیستی)انسان را تامین می کرده است از جمله این نیازها موارد ذیل می باشند:
• نیاز به بقا :شکار و خوراک
• نیاز به ایمنی و امنیت فیزیکی:سرپناه برای خوابیدن ، حفاظت از خود در برابر حیوانات وسوانح طبیعی.
• نیاز به امنیت روانی :جهت یابی و قلمرو
پتانسیل کوهستان به عنوان زمینه ای برای سکونت جستن است که مکان یابی سکونت را کوهستان تعیین کرده است.نیاز های زیستی مستقیما به خصوصیات محیط طبیعی در تامین آب ، هوا و غذا مربوط می باشد که امکان حیات و بقا را فراهم می آورد تامین این نیازها قبل از ملزومات زندگی انسان به عنوان موجودی اجتماعی و احساساتی ضروری خواهد بود لذا این زمانی است که بشر قدرت تخریب یا اختلال درتعادل طبیعت را ندارد. ) تصویر 4 ) بعد از این مرحله انسان به عنوان بازیگر دوم وارد غار می شود. این انسان نیاز هایی دارد اعم از مادی و معنوی که طبیعت به طور بکر جوابگوی تامین آن ها نیست و از آنجا که انسان ذاتا موجودی هوشمند است شروع می کند به معنا بخشیدن به فضای زیستی ، عبادی و آیینی خود.بخشی از زمین را هموار می کند ،قسمتی از سقف را برای عبور آسان می کند و آنچه را شکل می دهد از نیاز به عملکردی خاص پدید می آید. (تصویر 5)

تصویر 4: تبعیت انسان از جبر فضایی غار – ماخذ: آرشیو شخصی محمد منصوری،1387

تصویر 5: شکل بخشیدن به فضای زیستی – ماخذ: آرشیو شخصی منا ابراهیمی،1387

مقوله ای که شاید در بیان آن دچار مناقشه شویم خود سکونت است ،ادراک ما از سکونت یک الگوی امروزی با محوریت خانواده می باشد ولی آیا در اینجا مفهومی به اسم خانواده وجود دارد ؟ یا تنها یک زندگی گروهی بر مبنای قانون مندی خاصی که عللش نیزملموس نیست شکل گرفته است؟ و جواب این که بینش آنها نسبت به زندگی ومرگ چیست مشکل می نماید…
انسان بدوی نیاز وجودی خود به معنویت و پرستش پدیده ها را هم می فهمد لذا به برگزاری آیینی دست می زند که تحت تاثیر آن شکل نمادینی به فضا می بخشد و در بیان امروزی از آن به نام معبد یاد می شود. (تصویر 6)

تصویر6 :معنا بخشیدن به فضای آیینی ماخذ: آرشیو شخصی محمد منصوری،1387

منظر روستایی سکونت در کوهستان (روستای پلنگان)
در اینجا همان دو بازیگر را داریم ولی شرایط و مناسبات عوض شده است.انسان بیشتر می فهمد لذا ارتباط جدیدی با طبیعت برقرار می کند . تغییر مهمی که در سکونت انسان و نتیجتا خلق معماری رخ می دهد پیامد انطباق با اقلیم و آب و هوای کوهستان می باشد.انسان ها ضرورت یکجا نشینی را آموختند و به ایجاد اقامتگاه دائمی پرداختند و در اینجا به ساخت سر پناه نه ، بلکه خانه و سایر بناها پرداختند اما این محصولات تجلی نیاز دیگری است که آن را نیازهای اجتماعی می نامیم مثل حریم خانواده و حس تعلق اجتماعی.
سر پناه ها در ابتدا فقط وابستگی مکانی دارند (روستای بابا نظر)اما با شکل گیری تدریجی خانه ها بر طبق یک منطق فکری-اخلاقی که آن هم از فرهنگ معیشتی و الگوی سکونتشان نشات می گیرد شکلی از همسایگی ، راه و حوزه های اجتماعی را پدید می آورند که در عین استقلال از یک کل وحدت دار حکایت می کنند. (تصویر 7) و اما دلیل انتخاب محل سکونت به چه علت می باشد؟
در اینجا گر چه سختی طبیعت نسبت به روستای بابا نظر بیشتر است ولی در عین سختی انسان باز هم دست به انتخاب می زند و خود را بر فراز تپه مستقر می کند. از یک سو در ساخت سر پناه به فن آوری رسیده است و از سوی دیگر با کشاوزی کردن امکان رشد و توسعه سکونتگاهی اجتماعی را بدست آورده است لذا مکان سخت تر را برای سکونت گزینش می کند تا زمین برای کشاورزی و زراعت آزاد شود. (تصویر 8)

تصویر 7: همسایگی،راه و حوزه های اجتماعی ماخذ:نگارنده ،1387

تصویر 8: انتخاب مکان استقرار دانه ها ماخذ:نگارنده،1387

آنچه شالوده سازنده منظر روستایی سکونت در کوهستان است شیوه های زندگی و معیشت در این بستر طبیعی می باشد ، شیوه تولید در روستا به زمین ،پتانسیل و شکل آن بستگی دارد و فضا نیز به تبعیت از شیوه تولید اشکال متنوعی به خود می گیرد.کوهستان ظرفی می شود برای رشد که اصل ، حداکثر استفاده از خصوصیات و عوامل طبیعی است و در جایی که چند عامل طبیعی نور ، باد و شیب در کنار هم ظاهر می شوند استقرار و توزیع فضا تحت تاثیر عامل مهم تر قرار می گیرد که در کوهستان شیب طبیعی زمین بر سایر مولفه ها می چربد. (تصویر 9) دسترسی ، منظر و موقعیت بهتر دید از مزایای این انتخاب است. این اولین هستی زبان منظر است که آن را موضع شناسی(فهم موقعیت وآرایش فضایی) می نامیم .
الگوی سکونت نظامی است از انواع فعالیت های جاری در یک واحد مسکونی که شامل فعالیت های اساسی (استراحت ،خواب و غذا)خدماتی ، بهداشت ، تولید ، ذخیره سازی و ارتباطی می باشد .این نظام تحت تاثیر بستر طبیعی روستا در یک گونگونی معماری متجلی می شود.مرزهای فضایی آنچنان در هم تنیده اند که که قلمرو عرصه های خصوصی و عمومی درک نمی شود . رابطه مالکیت به هم خورده است و معبر در جایی بام همسایه شده است. (تصویر 10) حق خصوصی مالکیت به سبب محدودیت زمین(شرایط کوهستان)در خدمت عموم آزاد می شود و این زمینه ای است برای شکل گیری یک سنت اجتماعی ، تعامل و هم بستگی که به دنبال خود حس تعلق و صیانت از محیط مشاع را در پی دارد لذا می بینیم که کوهستان در شکل گیری یک سنت اجتماعی چگونه تاثیر گذار بوده است.

تصویر 9: دسترسی و موقعیت بهتر دید ومنظر ماخذ: آرشیو شخصی مونا ابراهیمی، 1387

تصویر 10: یکی شدن مرز های مالکیت ماخذ: آرشیو شخصی بابک آتشین بار، 1387

گونه شناسی روستا چیدمانی می شود فرهنگی-طبیعی که علاوه بر پاسخگویی به نیاز های زیستی ، بیانی جمعی از یک هویت قراردادی اجتماعی و نمادی از یک هدف مشترک میگردد که متاثر از خرد جمعی روستاست.

منظر شهری سکونت در کوهستان(شهر سنندج)
در این مبحث به دلیل پیچیدگی موضوع در موضع شناخت به کلیات مولفه های عامل اکتفا می شود . شهر نشینی تجلی شیوه ای از سکونت است که اشتغال به صنعت و تجارت و در نتیجه امکانات پاسخگویی به نیاز های متفاوت و متنوع ، شکل های متنوعی از فضا و معماری را خلق می کند . افزایش نیازهای اجتماعی ، دگرگون شدن شیوه تولید و زندگی و آشکار شدن نیاز های ادراکی و شناختی چون یادگیری و زیبایی ،تغییری در اندیشیدن به محل زیست (شهر)و فضاهای آن ایجاد کرد که سه بخش زبان منظر یعنی موضع شناختی ، گونه شناختی و سیما شناختی شهر روایتی دیگر از سکونت را نوشته است.
جمع بندی و نتیجه گیری
گفتگوی تعاملی انسان با محیط زیست پیرامونش درهر بستری از زمان بخشی از نیاز های او را باز شناخته و تلاش فکری و آیینی انسان در پاسخگویی به آن ها منظری از سکونت را پدید آورده است که نقطه تعادل نیروهای محیطی و نیروهای ذهنی بشر است. این گفتگو تا قبل از دوره معاصر شهر نشینی به دلیل ارتباط نزدیک انسان با طبیعت بر پایه منطقی منظرین انجام می گرفته است ولی اکنون مناسبات پیچیده ساختارهای محیط انسان ساخت و جدایی آن از نیاز های فرهنگی-اجتماعی انسان نقش طبیعت را در صحنه سکونت کم رنگ کرده است.