در چند دهه اخير نگرش صرف برنامه اي بر روند رشد و توسعه شهري منتقدان زيادي داشته و از امتيازات شهرهاي ارزشمند گذشته در قياس با شهرهاي فعلي، بر الگوي مبتني بر معيارهاي كيفي فضا در شكل گيري و فرايند توسعه آنها تاكيد شده است.
در سال هاي اخير، به دنبال عدم توفيق طرح هاي جامع در پاسخ به نيازها و تحولات سريع شهري، موضوع تهيه طرح هاي ساختاري – راهبردي به جاي آنها مطرح شده است. در اين روش به جاي تاكيد بر «كاربري زمين» بيشتر به ساختارهاي اقتصادي، اجتماعي، كالبدي و … توجه مي شود.
در اين طرح ها ضمن تعيين راهبردهاي اساسي شهر، موضوع برنامه هاي استفاده از زمين و تراكم ساختماني واحدهاي تقسيمات شهري و قطعات تفكيكي با استناد به شاخص هاي مختلف از قبيل الگوي مسكن، قابليت هاي معماري قطعه، منظر شهري و كشش زيرساخت ها و خدمات شهري در بستر شناخت هاي محيطي مورد ارزيابي قرار مي گيرد.
در اين اسلوب، روش تعيين تراكم، شيوه اي تلفيقي بوده و با مطالعه تفصيلي و سيستماتيك محيط و ويژگي هاي آن آغاز مي شود و حدود آن (تراكم) از ديدگاه بخش هاي مختلف اقتصادي، اجتماعي، زيست محيطي، حمل و نقل، كالبدي و … تعيين مي گردد و در فصل مشتركي از محدوده هاي تراكمي، تراكم بهينه انتخاب مي شود. تراكم هاي پيشنهادي نيز در نهايت از طريق طراحي شهري تحقق مي يابد.
نوشته حاضر تراكم شهري را از منظر سيماي شهري، به اجمال مورد بررسي قرار مي دهد تا ارزيابي رابطه تعاملي ميان آن دو نقش تراكم را در قوام بخشي به انتظام ناپيداي سيماي پراغتشاش شهر تهران روشن تر نمايد.
سيماي شهر، برآيند مجموعه ادراكات محسوس و ذهنيت انسان از محيط است. اهدافي كه در تبيين سيما و منظر شهري دنبال مي شود، شامل موارد زير است:
– زيباشناختي
– عملكردي
– هويتي
نگرش مبتني بر سيما به كيفيت توزيع مطلوب كمي فضاها يا كاربري هاي شهري كمك مي نمايد و خلا ناشي از ديد برنامه اي را تا حدود زيادي جبران مي نمايد. در اين نگرش امكانات و محدوديت هاي جديدي براي تراكم پيدا مي شود. رابطه تبادلي ميان مطلوبيت هاي برنامه اي تراكم و كيفيت توزيع كمي و قابليت هاي مبتني بر نگرش سيمايي مي تواند ضرورت هاي كاركردي را با ارزش هاي زيبايي شناختي تركيب نمايد و در قلمروهاي متفاوت شهري بر ارزش هاي ساختاري آن تاكيد نمايد.
در اين اسلوب، روش تعيين تراكم، شيوه اي تلفيقي بوده و با مطالعه تفصيلي و سيستماتيك محيط و ويژگي هاي آن آغاز مي شود و حدود آن (تراكم) از ديدگاه بخش هاي مختلف اقتصادي، اجتماعي، زيست محيطي، حمل و نقل، كالبدي و … تعيين مي گردد و در فصل مشتركي از محدوده هاي تراكمي، تراكم بهينه انتخاب مي شود. تراكم هاي پيشنهادي نيز در نهايت از طريق طراحي شهري تحقق مي يابد.
مواجهه افراد با سيماي شهري از طريق فضاهاي شهري (ميادين و معابر) صورت مي گيرد. لذا تناسبات حاكم بر فضاي حضور افراد در تلقي از كليت سيماي شهري تاثير گذار بوده، به كيفيت هاي ادراكي متنوعي شكل مي دهد. تناسبات مزبور ممكن است زائيده فاكتورهاي مهم كاركردي، زيبايي شناختي، ويژگي هاي اقليمي و … باشند.
از مجموعه عناصر متشكله سيما كه در بحث تراكم (ضريب سطح طبقات) قابل بررسي اند، مي توان به موارد زير اشاره كرد:

1. عناصر كالبدي
از بين عناصر كالبدي، جداره هاي شهري مهمترين نقش را در تعين كالبدي فضاها بر عهده دارند. كيفيت ادراكي يك فضاي كلاسيك شهري در وهله نخست از انتظام ناشي از نسبت ابعاد و اندازه دو عنصر مهم متشكله فضا – جداره و كف – نشات مي گيرد. تنوع ارتفاع جداره ها در قالب نظم كمي خاص حاكم بر آنها، مي تواند فضا را محمل تشخص هاي مطلوب شهري نمايد، يا منجر به اغتشاش غير قابل تحمل شود. ادراك فضاها در نسبت هاي متنوعي از ابعاد جداره ها و كف، در حوزه هاي حسي متنوعي صورت مي گيرد. در اين ميان حس محصوريت قابل بحث ترين آنها به شمار مي رود. محصور بودن فضا، ‌با پيوستگي بدنه محصور كننده نيز ارتباط دارد. وجود فواصل متعدد مابين بدنه ساختمان ها، اختلاف فاحش بين نماها و تغييرات ناگهاني در خط آسمان باعث تضعيف كيفيت فضاي محصور مي گردد. (تصوير 1)

تصوير1: ارتفاع ناهماهنگ ساختمان هاي پيرامون ميدان فضا را به خوبي محصور نمي كند و فضا به بيرون رخنه مي كند. (هدمن ويازوسكي، 1370)- تصوير 1 – بالا
ارتفاع هماهنگ ساختما نها و نسبت متناسب ارتفاع به عرض فضا، سبب تعريف خوب فضاي بسته ميدان شده است. (هدمن ويازوسكي، 1370) – تصوير 1 – وسط
وجود برج مرتفعي دركنار ميدان ميانگين نسبت ارتفاع بدنه به عرض را افزايش مي دهد. (هدمن ويازوسكي، 1370)- تصوير 1 – پائين

در طيفي از حس محصوريت، تنوعي از مطلوبيت هاي فضايي رخ مي دهد كه وجود نقاط عطف يا كيفيت خاص ارتفاعي در جداره ها آن را تقويت مي نمايد. (تصوير 2)

تصوير 2: ميدان شاه ولي تفت- يزد، تقارن پلكاني جداره اصلي، تركيب متشخصي به فضا اعطا نموده است. ( توسلي،  1376)

استفاده آگاهانه ازتراكم در شهر مي تواند در تلقي از كليت شهر نقش بسيار مهمي داشته باشد.

زون هاي مختلف شهري با تراكم هاي متفاوت مي توانند در تنوعي از تشخص ها به خوانايي بيشتر شهر كمك نمايند.
به عنوان مثال، در سانفرانسيسكو مناطق ارتفاعي جديدي پيشنهاد شده، به طوري كه مناطق فشرده، متراكم و پرجمعيت شهري (بانك ها و موسسات مالي) توسط مناطق كم تراكم تر و با ساختمان هاي كوتاه تر و يا فضاي باز احاطه شده است.
كاهش ارتفاع مجاز پيشنهادي نيز در مراكز تجاري شهر، موجب گرديده كه هويت محيطي خاص مركز شهر حفظ گردد. اين هويت خاص، مركز تجاري شهر را به عنوان يكي از فعال ترين مراكز تجاري آمريكا تبديل نموده است. (هدمن ويازوسكي، 1370)
البته اعمال چنين ضوابطي ممكن است در زون هاي مختلف به يكنواختي منجر شوند و تجربه بصري ناخوشايندي ايجاد نمايند. در چنين شرايطي با احتراز از مناطق وسيعي كه داراي ارتفاع مجاز همگوني مي باشند مي توان به ايجاد مناطق ارتفاعي كوچك و متنوعي پرداخت و بدين ترتيب مستقيماٌ و به سادگي اين همگوني ارتفاع را كاهش داده و يا به كل حذف نمود. در مواردي براي گريز از يكنواختي ناشي از اعمال حداكثر ارتفاع مجاز، به افزايش متغير ارتفاع حداكثر تا درصد خاصي از ارتفاع مجاز اوليه اجازه داده مي شود، مشروط بر آنكه تاثيرات شهري شايسته و مطلوبي ايجاد كند. گاهي نيز احداث يك بناي بلند مرتبه با معماري خاص داخل زون هاي شهري با تراكم خاص خوانايي ويژه اي به محيط مي بخشد. (تصوير 3)

تصوير 3: احداث يك بناي بلند مرتبه با معماري خاص، داخل زون هاي شهري با تراكم خاص، خوانايي ويژه اي به محيط مي بخشد.
با ابزار تراكم مي شود بر ساختار اصلي و گره هاي شهري كيفيت منحصر به فردي بخشيد و به تشخص و خوانايي هر چه بيشتر شهر كمك نمود. ( تصوير 4)

تصوير 4: « لين فلدن»، طرح مركز جديد شهر اشتوتكارت آلمان، 1971 م، اثر لئون كرير. (كرير، 1375)

ضوابط كنترل ارتفاع، براي توزيع رشد و توسعه شهري نيز ابزار مفيدي است. با اعمال چنين ضوابطي مي توان توزيع مراكز جمعيتي شهر را كنترل نمود و به تبع آن بخشي از سيماي شهري متاثر از حضور جمعيت و وسايل نقليه را تحت تاثير قرار داد.
در مواردي حد مجاز تراكم سبب تخريب هاي غير قابل تصور و نوسازي هاي فزاينده تري مي شود و به مرور زمان سيماي كالبدي شهر به كلي دگرگون مي گردد.

2. ديدها و چشم اندازها:
احجام و عناصر كالبدي كه در حوزه ديد قرار مي گيرند و دریافت عيني و حس ذهني افراد را متاثر مي سازند و جزئي غير قابل تفكيك از موارد ادراكي فضاهاي تحت نفوذ حوزه بصري خويش هستند، موضوع بحث حاضر است.
چنين ديدهايي ممكن است موضعي و متعلق به عناصر خود فضا باشند و يا در مقياس شهري بوده و قلمروهاي وسيع تري را تحت پوشش قرار دهند. نقاط عطف مهم شهري (به صورت ابنيه) كه حوزه ديد قابل توجهي دارند جز اين موارد به شمار مي روند.

1. نور به عنوان يكي از عناصر مكمل فضا
تراكم ساختماني در ميزان دريافت نور فضاهاي مختلف شهري تاثير گذار بوده، در ايجاد سايه، كوران هوا و تهويه آنها موثر است. (كمك به مطلوبيت هاي فضايي)

تصوير 5: خط افق شهر يزد ( توسلي،  1376)
محدوديت هاي معمول ارتفاع ساختمان ها اساسي ترين مكانيزم تضمين ايجاد فضاهاي شهري با ميزان هاي مطلوب دريافت آفتاب يا تامين سايه مورد نياز است. غير از موارد مذكور عدم توجه به تاثيرات فرمي زواياي تابش خورشيد مي تواند خط افق شهر را به شكل نامطلوبي در آورد. در شهرهاي گذشته ايراني موارد تحسين برانگيزي از خطوط افق شهري را مي توان سراغ گرفت. ( تصوير 5)

تصوير 5: خط افق شهر يزد ( توسلي،  1376)
لذا در بحث تراكم بايستي به نقش زاويه ديد توجه كافي مبذول داشت. اين امر مخصوصاٌ در بافت هاي تاريخي كه حفظ مقياس منطقه حائز اهميت خاصي است، قاعده مفيدي براي احداث بناهاي جديد به دست مي دهد. موردي كه عدم توجه به آن در گذشته نه چندان دور اين سرزمين و نيز اخيراٌ مشكلات زيادي براي بافت هاي تاريخي و مجموعه هاي ارزشمند معماري ما به وجود آورده است. (بناي جهان نما، كه سيماي نقش جهان اصفهان را مخدوش نموده است.)
هر شيوه اي كه جهت ايجاد سايه يا دسترسي به آفتاب به كار گرفته شود، تاثير خاص خود را بر شكل و هويت خيابان ها و سيماي شهر برجا مي گذارد.
ضوابط ارتفاعي حاكم متضمن دسترسي فضاهاي شهري به ميزان خاصي از آفتاب، تاثير به سزايي بر فرم شهرها دارد. مباحث مطروحه اخير بستگي زيادي به اقليم داشته و در مناطق مختلف به فضاهايي با تناسبات متنوع منجر مي شوند. (تصوير 6)

تصوير 6: بوشهر، يك از گذرهاي قديمي، نسبت بيش از  5 به 1 ارتفاع ديوارها به عرض كوچه، فضاي تنگ پر سايه اي ايجاد كرده است كه در اقليم گرم بوشهر موهبتي است بي همتا. (توسلي، 1376)

فهرست منابع
– هدمن، ريچارد و يازوسكي، آندرو. (1370). مباني طراحي شهري، ترجمه راضيه رضازاده و مصطفي عباس زادگان، تهران: انتشارات دانشگاه علم و صنعت.
– كرير، راب. (1375). فضاي شهري، ترجمه دكتر خسرو هاشمي نژاد، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهي.
– ادب خواه، مصطفي و پورجعفر، محمدرضا و تقوائي، علي اكبر. «بررسي وضعيت تراكم ساختماني و ارائه مدل پيشنهادي تعيين F.A.R»، مجله هنرهاي زيبا، شماره 13، بهار 1382.
– توسلي، محمود و بنيادي، ناصر. طراحي فضاي شهري، جلد دوم، تهران: 1372، مركز مطالعات و تحقيقات شهرسازي و معماري ايران.
– شعيبي، عباس. «بررسي سياست عرضه مازاد تراكم ساختمان»، صفه، شماره 33، 1381، انتشارات دانشگاه شهيد بهشتي
– توسلي، محمود. اصول و روش هاي طراحي شهري و فضاهاي مسكوني در ايران. جلد اول، تهران، 1376، مركز مطالعات و تحقيقات شهرسازي و معماري ايران.
– شفيعي، سعيد. مباني و فنون طراحي شهري، تهران، 1380، انتشارات اسليمي.

"دانلود فایل های پیوست مطلب"
-----------------------------------------------------------------------------------------
تراكم از منظر سيماي شهري (344.3 KB)
       تعداد دانلود: 6
       زمان آخرین دانلود: یکشنبه, 5 فوریه 2017
------------------------------------------------------------------------------------------