بازسازی نقشه باغ جعفرآباد قزوین بر اساس اسناد و مدارک تاریخی دوره صفویه

چكيده:
باغ جعفرآباد قزوين، يكي از باغ شهرهاي مهم و اوليه دوره صفوي مي باشد که در دوره سلطنت شاه تهماسب صفوی احداث شد. لکن اين فضا در اواخر دوره صفوي به دليل جابجاي پايتخت به اصفهان به تدریج از رونق افتاد و سپس در دوره قاجار به دليل خيابان كشي هاي مختلف و ساختن بناهاي جديد به جزء اندکی، از میان رفت. این باغ شهر که شامل باغهای گوناگون بوده، در منطقه شمالی شهر قدیم سلجوقی ساخته شده است. هدف اصلي این مقاله، بازسازي نقشه اي از باغ جعفرآباد قزوین بر اساس اسناد و مدارك موجود در دوره صفويه مي باشد. متون تاريخي و نقشه ها و عكس ها عمدتاً در به ثمر رسيدن اين هدف، مؤثر بوده است. با استفاده از نظريات ديگران در مورد چگونگی این باغ و تطابق آنها با مدارك اصلي (اشعار عبدي بيگ نویدی) كه تنها مدرك حاضر در دوره صفویه بوده است، نقشه اي ترسيم شده است که محدوده باغها را تا حد ممکن مشخص میکند. اين باغ ها در يك دوره مشخص و با طرحي از پيش انديشيده شده شكل گرفته است و جزء باغ شهرهاي دوره صفويه مي باشد.

واژه هاي كليدي: باغ شهر، باغ جعفرآباد،باغ سعادت، صفويه، نقشه.

مقدمه
یکی از مهم ترین منابع فهم تاریخ گذشته ی ایران، به خصوص در دوره صفویه، منابع نوشتاری اعم از سفرنامه ها، کروکی ها، روایت ها می باشد.لذا در این مقاله با استفاده از روش تحقیق تاریخ گرا و تحلیل تطبیقی میان گفته های موجود و با کنار هم قرار دادن تاریخ رویدادها، با تفسیر عقلی؛ یا با دیگر شیوه های بحث منطقی، و با ارجاع به اسناد محدود تاریخی، حتی الامکان آنچه به واقعیت نزدیکتر بوده بیان شده باشد.
در اين مقاله سعي بر آنست تا به بخشي از اين دوران تحول اشاره داشته باشم كه به اعتباري به عنوان مهم ترين بخش دوران فعاليت و گسترش اين شهر مي توان از آن ياد كرد و آن مربوط است به دوران صفويه و گزينش قزوين به پايتختي. اساس اين بحث نيز بر محور كاري استوار است كه كوشيده شده تا براي نخستين بار درباره يك شهر تاريخي بانجام برسد و آن عبارتست از بازسازي باغ شهر قزوين و باغهاي مربوطه بناراين قصد اصلي طرح ساختن مبحث بازسازي نقشه و پرسپكتيو دوراني از شهر قزوين است.

تاریخچه فضای سبز قزوین در دوره صفوی
شاه تهماسب اول دومین پادشاه صفوی در سال 952 هجری تصمیم گرفت پایتخت دولت صفوی را از تبریز به قزوین منتقل سازد. علت انتخاب قزوین به پایتختی بدین لحاظ بود که اولا قزوین از موقعیت جغرافیایی و استراتژیکی ممتازی برخوردار بود .
پادشاه صفوی برای ایجاد شهری که برای مرکزیت مملکت مناسب باشد ابتدا دستور داد در شمال شهر قدیمی زمینی وسیعی را انتخاب کنند و حصاری به دور آن بکشند و سپس در داخل این حصار بزرگ باغ ها و کاخ های مناسبی ایجاد نمایند. وجه تسميه باغ شهر جعفراباد بر این اساس است که به یمن اسم ششمین امام شیعه حضرت امام جعفر صادق (ع)، می باشد.

 باغ شهر قزوين
با توجه به مدارك موجود در آن زمان، از جمله سفرنامه هاي سفراي خارجي و اشعار عبدي بيگ بر باغ شهر بودن قزوين تأييد شده است.این اشعار دلیلی بر این ادعاست:
“آن قريه بزرگي است كه خانه هاي آن كوتاه و پست بنا شده است. ديواروبارو ندارد و بيشتر از نصف شهر باغات است”
“باغها مانند كمربند بسيار عريضي شهر قزوين را احاطه كرده اند”
دور قزوین بود همه گلزار            رسته گل جای خار بر دیوار
هست بر دور آن خجسته دیار        باغ در باغ تا به پیش حصار

چهار جهت باغ شهر
باغ شهر سلطنتي به شكل مربع مستطيل، تقريبا در امتداد شمال و جنوب كشيده شده بود و از طريق ضلع جنوبي با شهر سلجوقي و از جانب غربي با بازار ارتباط داشت، جبهه شرقي آن به امتداد يكي از شعبه هاي فرعي مسيل رودخانه ارنزك محدود مي شد. از جانب غرب شهر سلطنتي را دروازه ها- ميادين و سپس راسته بازارها به بدنه قديمي شهر متصل مي كرد. ناحيه شمال و شمال شرقي در اختيار مراكز سياسي و حكومتي بود كه كوشكها و باغهاي خود را در اين ناحيه احداث كرده بودند.

توصيف باغ شهر جعفر آباد
از در این روضه جنت نشان             تا به سر حوض خیابان کشان
راست رهی از پی کسب کمال           آمده است قبله به حد شمال
تا به سر حوض خطی مستقیم            کرده به عرضش خط دیگر دو نیم
گشته خیابان دگر زان میان               از حد مغرب سوی مشرق نشان
در شمال شهر قدیمی سلجوقی ساخته شده است. کل این باغ را دو خط یکی به صورت شمالی-جنوبی و دیگری به صورت شرقی-غربی خط قبلی را به دو نیم تقسیم کرده است. که این باغ را به چهار قسمت تقسیم کرده است .که همان الگوی چهار باغ می باشد. از اطلاعاتي كه شاعر مي دهد معلوم مي شود كه باغ سعادت آباد و عمارات ساخته شده  از روي طرح معيني بنا شده است .این باغ شهر داررای فضاهای عمومی، نیمه عمومی، خصوصی بوده است که به تفسیر بیان خواهد شد.

فضاهای عمومی باغ شهر
شايان توجه است كه وصف باغ شهر از خياباني عمومي آغاز مي شود كه به سوي سردر عالي قاپو مي رود و بالاي سردر ديگري مشرف به ميدان اسب خاتمه مي يابد. از ميدان سعادت، كه بين باغ و بازار جديد واقع شده بود، در شعر به روشني ياد نشده است؛ اما نويدي در بسياري از ابيات حجره هايي را وصف مي كند كه در بازارها ساخته بودند. در واقع، اين خيابان و دو ميدان سه باغ عمومي باغ شهر شاه تهماسب محسوب مي شود. اين سه مكان فضاهايي را براي نمايش مظاهر پادشاهي _ مانند اسب سواري، قباق اندازي و چوگان بازي _ در اختيار شاه قرار داده بود؛ و همچنين فضاهايي براي لذت و استفاده عموم مردم بود. در دوره صفوي در شهر قزوين، ميدان سعادت و ميدان شاه از جمله فضاهاي باز شهري بودند كه محل تجمع و گردش مردم بوده و تا پاسي از شب مردم در اين مكان سرگرم تفريح و گردش بودند.

توصيف خيابان
وصف باغ به ” شهري اندر جنب قزوين” مشخصاً از خياباني آغاز مي شود كه به سردر عالي قاپو مي رسد. طرحي از كمپفر اين خيابان را نشان مي دهد كه وي آن را “راه ورودي عالي قاپو” ناميده است.در اين طرح، خيابان مذكور فضايي چهارگوش ( با طول 650 قدم و عرض 65 قدم ) ترسيم شده است كه درختان چنار و توت يك در ميان در دو سمت آن با فاصله 7 قدم كاشته اند.راه وصول به باغ شهر شاهي خياباني بود كه سردر عالي قاپوي مجموعه باغ شاهي را به مسجد جامع مرتبط مي كرد.اين عناصر بر روي نقشه اي از قزوين انگلبرت كمپفر در سال 1684كشيده است ديده مي شود.

01

ميدان اسب
ميدان اسب مابين مسجد كهن حيدريه و باغ هاي شاهي قرار گرفته. “زیباترین مکانهایی که در این شهر می توان دید اسپریس اسب دوانی است که به میدان شاه معروف است،طول این میدان به هفتصد و عرض آن به دویست پا مِِی رسد و ساختمان آن مانند میدانشاه اصفهان است”.

ميدان سعادت
دومین چیزی که در قزوین جلب توجه مرا کرد میدان بزرگی است که دور از قصر شاهی و در حوالی بازار واقع شده و گرچه به زیبایی میدان اصفهان نیست ، ولی طولش به همان اندازه و عرضش تقریبا یک سوم طول است. علت بزرگی این میدان وجود زمین چوگان در آن است و دروازه های این بازی نیز یکی در بالا و دیگری در پایین میدان استوار شده اند. طاق نما هم قدیمی هستند،
ميدان سعادت در غرب، مابين كاروان سراهاي طهماسبي و باغ سعادت قابل تشخيص است. امروزه به جاي ميدان سعادت قسمتي از بازار و بناي معظم كاروانسراي سعادت يا سعدالسلطتة وجود دارد .

فضاهای خصوصی
ارگ سلطنتي
قصر شاهی هفت در دارد- در معروف آن را عالی قاپو میگویند یعنی در بلند- در بالای آن کتیبه ایست به حروف طلایی که معنای آن این است.

باغ سعادت
چیزی که در قزوین جلب توجه مرا کرد درب شاهی بود که دریک میدان بزرگ واقع شده است . و در پس آن نخست دالان مرتفعی قرار گرفته و بعد حیاط بزرگ و زیبایی واقع شده که پر از درخت چنار است .در منتهي اليه شمالي ميدان از طريق سردرب عالي قاپو به ارگ سلطنتي واقع در باغ سعادت آباد متصل مي شد.

ارشی خانه یا عمارت چهلستون فعلی
ارشي خانه خانه شاه بوده و در بالاي سكويي قرار گرفته است و حوض ميان آن كهدر مربع وسط باغ واقع است. آب كه از حوض به سمت در حركت مي كند از كنار اين خانه گذر مي كند. حوض مربعي كه در اين خانه است مركز اين خانه بود ه كه چهار ستون در اطراف اين حوض قرار داشته. دوازده پنجره داشته، ديوارهايش به شيوه بند روم كه آن موقع مرسوم بوده است تزئين شده است. آب از آنجا به سمت هر خيابان حركت مي كند.

باغ جنت
این باغ که آنرا باغ جنت یعنی بهشت می نامند .این باغ خیابانهای عریضی داشت که در جویهای آن آب جاری بود و خلاصه اینکه جز بزرگی و سایه درختان چیز دیگری نداشت. در میان باغ بنای کوچکی با چند اطاق دیده می شد و روبروی این استخر بزرگ چهارگوشی بود که در یکی از اضلاع آن مقابل عمارت نشیمنگاه مسقفی ساخته بودند.

باغ های شرقی ارشی خانه
این باغات که در شرق ارشی خانه قرار دارند و به مربوط به عوامل دولتی و نزدیکان شاه بوده است.

  1. توصيف باغ امام (ع) به سركاري شاه قلي خليفه مهردار
  2. توصيف باغ ميرعلي كسكني
  3. توصيف باغي كه تالار در ميان دارد
  4. توصيف باغ مرادبيگ
  5. توصيف باغ حسن بيگ يوزباشي
  6. توصيف باغ عبدالله خان
  7. توصيف باغ قورچي باشي
  8. توصيف باغ ميرشمس الدين علي
  9. توصيف باغ انگورستان
  10. توصيف باغ حاجي آقا
  11. توصيف گلزار مشهور به باغ غريبلر
  12. توصيف باغ فرخزاد بيگ
  13. توصيف باغ خاجه قطب الدين جامي

باغهاي غربی ارشي خانه
این باغات که در شرق ارشی خانه قرار دارند و به مربوط به عوامل دولتی و نزدیکان شاه بوده است.

  1. توصيف باغ بهرام ميرزا و خانه شرواني
  2. توصيف صفه و ايوان غربي و حوض و تالار و دكان و باغ سر حوض
  3. توصيف باغ سيد بيگ
  4. توصيف باغ شاه نعمت الله
  5. توصيف باغ قاضي ضياء الدين
  6. توصيف باغ قاجار
  7. توصيف چمن قاسم بيگ
  8. توصيف باغ سيد ميرزا
  9. باغ مهین بانو سلطانيم خانم

نتیجه گیری
نظری بر اساس داده های عبدی بیگ که نخستین مشاهده گر جعفرآباد و باغ سعادت و میدان سعادت و کاخ سلطنتی بوده است ،اما پیدا کردن دقیق این مکان ها که امروزه فقط از آنها ارشی خانه یا چهل ستون و سردر عالی قاپو و خرابه های کاخ ها چیزی باقی نمانده است، که پیدا کردن دقیق آنها مطالعه دقیقی را با توجه به آثاری که از سفرنامه ها به ویژه اشعار عبدی بیگ است میتوان به دست آورد.

منابع

"دانلود فایل های پیوست مطلب"
-----------------------------------------------------------------------------------------
Icon of بازسازی نقشه باغ جعفرآباد قزوین بر اساس اسناد و مدارک تاریخی دوره صفویه بازسازی نقشه باغ جعفرآباد قزوین بر اساس اسناد و مدارک تاریخی دوره صفویه (103.1 KB)
       تعداد دانلود: 10
       زمان آخرین دانلود: پنج‌شنبه, 19 آوریل 2018
------------------------------------------------------------------------------------------
برچسب خورده

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *