جاده خلوت، تك افتاده، در انتهاي جهان، در پهنه بياباني به رنگ كاه، در ميان كوه هاي بنفش… و ناگهان، در آن سوي گذرگاهي كنار كوه، در پناه صخره اي، كنار آبي كه گويي به جادو از زمين مي جوشد، واحه اي است به اندازه كف دست. انبوه برگ هاي درختان پهناور آن، دستخوش باد نمناك شده مي لرزند. اين سرابي سبز نيست، لكه سبز شگف انگيزي است كه به وهم بر زمينه زرد- قهوه اي و بنفش- خاكستري نشسته باشد.
“سهيلا بسكي”
چكيده
امروزه با گذشت زمان و به وجود آمدن تغييرات نامطلوب، نظم و اصالت بسياري از باغهاي تاريخي رو به نابودي است. بسياري از گونههاي گياهي بدون توجه به اقليم و شرايط آب و هوايي درجاي نادرست كاشته شده‌اند و يا در بسياري از موارد، نظام هندسي كلي باغ در اثر بي‌توجهي و تغييرات نامناسب صورت گرفته، از ميان رفته است.
به طور كلي در خصوص گونههاي گياهي موجود در باغهاي ايراني اطلاعات كمي موجود است و به اهميت موضوع آنطور كه بايد پرداخته نشده است. شناسايي گونههاي گياهي و نيازهاي محيطي هرگياه، خصوصاً گونههاي نادر قديمي كه بسياري از آنها در معرض خطر نابودي قراردارند، يكي از مهمترين اموري است كه بايد مورد توجه قرارگيرد، تا گونههاي قديمي وبا ارزش از خطر زوال و نابودي حفظ شوند و از ورود گياهان جديد كه هيچ تناسبي با بافت تاريخي ، فرهنگي يك باغ ايراني ندارند، جلوگيري شود.
هدف اين مقاله بازشناسي گونههاي درختان باغ ايراني به منظور ارتقاء سطح دانسته‌ها در خصوص درختان موجود در يك باغ تاريخي و اهميت آنها است. همچنين شناسايي خواص درختان باغ ايراني و مكان مناسب كاشت آنها با توجه به کارایی هر درخت در آن مکان و نيز نماد شناسي آن در باغ ايراني مورد توجه قرار مي گيرد.
در اين مطالعه ابتدا به بررسي كلي نظام كاشت در باغ ايراني به لحاظ كابري، زيبايي، نمادين پرداخته و سپس جدولي براي ساماندهي اطلاعات تحقيق در مورد نظام كاشت درختان باغ ايراني ارائه می شود.
واژگان كليدي: باغ ايراني، نظم كاشت، نماد شناسي، درختان باغ ايراني.
باغ بهترين سرزمين است؛ باغ نماد جان، صفات پرورش يافته در آن و طبيعت نظم يافته و مطيع آن است.باغ به معناي يك ناحيه محصور و مخصوص كشت گياه است و گوياي واضحي از ارتباط بشر باگياهان در محيط زيست مي باشد. امروزه نيز نقش گياهان در زندگي انسان كاملاً شناخته شده است. آشنايي با ارتباط مردم و گياهاني كه آنان در طي تاريخ به كار برده اند، براي استفاده صحيح از گياهان در باغ سازي لازم و ضروري است؛ همچنين دليل كاشت وكشت گياه نيز حائز اهميت است.
هدف از اين مطالعه، سنجيدن و ارزيابي امكانات كاربردي فضاي سبز و شناخت و رفع نيازهاي افراد جامعه است. بنابراين امروزه بايد نماد و كاربري را با هم آميخته و با در نظر گرفتن مسئله حفاظت از منابع طبيعي و ساير مسائل مربوطه، محيطي مناسب زيست و برانگيزاننده براي تفكر ايجاد نمود.
اين گفتار با مختصر اشاره اجمالي به مبحث نمادشناسي و نظام كاشت در باغ ايراني، سعي بربازشناساندن و يادآوري ناشناخته هاي ويژه و فراموش شده كاربرد هاي گياهان از لحاظ سود مندي، نمادين و زيبايي در باغ هاي ايران دارد. امروز باغ ايراني گذر تاريخ را طي كرده و دستخوش تغييراتي جديد شده است. تغييراتي كه با هويت باغسازي ايران فاصله اي بسيار دارد.اما آينده‌ی هنر باغسازي ايراني به كجا ميرود؟ باغ ايراني را چه ميشود؟ تنها ميتوان گفت :
اي قصر دل افروز كه منزلگه انسي / يارب نكند گردش ايام خرابت
باغ به معناي يك ناحيه محصور و مخصوص كشت گياه است و گوياي واضحي از ارتباط بشر باگياهان در محيط زيست مي باشد؛ بنابراین بعد از آب كه نقش اصلي در شكل گيري باغ ايراني دارد مهمترين نقش به درختان داده شده است. اين امر بر خلاف نقش درختان در باغهاي اروپايي است كه از ارزش چنداني برخوردار نيستند.
گياه در باغ ايراني گذشته از جنس و گونه، از نظر محل قرارگيري، طرح كاشت، زيبايي و سودمندي بسيار قابل ملاحظه است و حتي در حفاظت باغ در مقابل عوامل طبيعي مخرب نقش ايفا مي‌كند.
گياهان در باغ ايراني با اهداف متفاوتي از جمله سايه اندازي، محصول دهي و تزئين باغ و … بكار مي‌روند و از آنجا كه سودمندي يكي از اصلي‌ترين ويژگيهاي باغ سازي ايراني است، بيشترين حجم گياهان باغ، درختان ميوه و پس از آن درختان سايه افكن تشكيل مي‌دادند، به همين نسبت گياهان تزئيني به ميزان كمتري در باغ به چشم مي‌‌آيند.
همانند معماري منحصر به فرد و آميخته با نظم باغ ايراني، گونههاي گياهي موجود در آن نيز منحصر بفرد بوده‌اند. در باغ ايراني همچنانكه معماري با اصول و قواعد خاصي متناسب با هندسه و نظام‌هاي باغ صورت مي‌گرفت، كاشت گياهان و نيز انتخاب نوع آنها پيرو قاعده و قانون خاصي بوده است. تعداد درختان و محل كاشت آنها و اينكه چه نوع گياهاني دقيقاً در كجا بايد كاشته شوند، از نظامي بسيار قانونمند و نمايانگر يك هماهنگي منطقي و هندسي در باغ پيروي مي نموده است. گرچه اقليم هر منطقه نيز در نوع انتخاب پوشش گياهي باغ موثر بوده، اما تحت هر شرايطي نظم و قانونمندي، جز جدايي‌ناپذير يك باغ ايراني مي‌باشد.
عمل و نقش ديگر مجموعه هاي طبيعي و از جمله باغ ها تلطيف نمودن صلبيت، خشونت و ماديت محيط مصنوع ساخت انسان است.در باغ ايراني ، گياهان با هدف ايجاد سايه ، برداشت محصول و تزئين كاشته مي شوند. با توجه به اينكه در باغ ايراني سودمندي يكي از عوامل مهم به شمار مي رود ، حجم اصلي گياهان شامل درختان سايه دار و محصول داراست و گل ها و گياهان تزئيني به ميزان كمتري در باغ ها وجود دارند.
در باغ ايراني گياهان با توجه به عملكرد هاي متفاوتشان در جاهاي بخصوصي كاشته مي شوند هر محل از باغ با توجه به كاركرد باغ ، موقعيت جغرافيايي و اقليمي و منطقه اي و بسياري از عوامل ديگر ، به گونه گياهي و درخت خاصي اختصاص داشته است كه ايرانيان بر اثر قرن ها تجربه به آن دست يافته اند. به گونه ای که نه تنها بعد زیبایی گلها و سبزیها مطرح بوده بلكه گلهایی را می کاشته اند که مصارفی کاربردی یا دارویی داشتند و بدین ترتیب هم زیبایی بسترهای کاشت باغ را فراهم می نمودند و هم از مصارف دارویی و گیاهی گلها و گیاهان بهره مند می گشتند.
در باغ سازي ايراني، سر سبزي، درخت، گياه، تنوع درازمدت گل هاي الوان، لطافت هواي مطبوع، عطر آگيني فضا و چشم نوازي سيما با تمام ابعاد منظور شده است. با توجه به مكتوبات دايره المعارف نمادهاي سنتي، گياهان نماد مرگ و رستاخيز و قوه حيات و چرخه حيات هستند. در اين دايره المعارف، از سبز به عنوان عنصري دو خصلته كه هم نماد زندگي و هم نماد مرگ است ياد شده؛ سبز بهاري يعني حيات و سبز زنگاري يعني مرگ. سبز نماد جواني، اميد، شادي و در عين حال نماد تغيير، فنا و حسادت است. سبز به معني بهار، توليد مثل، اعتماد، طبيعت، بهشت، كاميابي و صلح است.گياهان بخصوص درخت در نزد ايرانيان سمبل طراوت، آرامش و زيبايي هستند. درخت نمادي از كل عالم عين، تركيب آسمان و زمين و آب، زندگي پويا، مظهر كل كيهان و سمبلي از رحمت روحاني و تنوير است.سازندگان باغ ايراني، از بيهودگي پرهيز كرده و استفاده اي براساس منطق از گل و گياه و درخت داشتند و هيچگاه بدون دليل چيزي را نمي كاشتند.
نظام كاشت گياه:
گياهان را مي توان در دو گروه تقسيم كرد كه شامل درختان و گل هاي تزييني مي باشد. که دراین تحقیق به علت گستردگی مطلب، گروه اول مورد بررسی قرار می گیرند.
درختان
از آنجا كه درختان باغ ايراني به دو دسته سايه دار و محصول دار تقسيم مي شوند؛ براي ايجاد سايه در باغهاي ايراني از درختان سايه افكن مانند سرو- چنار- نارون و مانند آن استفاده شده است و براي كمك بيشتر به ايجاد سايه گذرگاه هاي باغ ها را باريك انتخاب نموده اند تا سايه درختان دو طرف همه سطح گذرگاه ها را بپوشاند. همچنين سايه اين درختان مانع از تبخير بيش از حد آب جوي هاي جاري در زير آنها مي شود.
تصوير1- کاشت درخت در محور اصلی -نگارنده : ماخذ
کاشت گیاهان در باغ ایرانی از نظم خاصی پیروی می کند بطوری که این نظم تحت تأثیر نظم هندسی باغ و آّن شکل می گرفت. درختان نزديك خيابانهاي اصلي يا نزديك ميان كرت معمولاً درختاني بوده اند كه چهار فصلشان زيبا بوده و درختان كم برگ تر دورتر از این مکان كاشته مي شدند.
در باغ ایرانی در دو طرف محورهای اصلی اکثر کاج و سرو می نشاندند، و یا اینکه معمولا یک دالان حرکتی با کاشت منظمی از درختان سرو، چنار و کاج در محور اصلی باغ به صورت منظم ایجاد می شده است.
تغيير شكلي كه درختان چنار در چهار فصل سال از نظر رنگ برگها و يا ريزش آنها دارند، در مجاورت درختان سرو كه همواره برگ داشته و سبز رنگ هستند، تنوع زيادي در رنگ و طرح و حجم باغ ايراني به وجود مي آورد. بهار و پاييز بسيار زيبايي دارند و در فصل زمستان وجود درختان سرو باغ را سرسبز نگه مي دارند. و به تعبیری دیگر، در دو سوي ميان كرت، در كنار گذر گاه و جوي آب درختان خزان دار و هميشه سبز را كنار يكديگر مي كاشتند؛ چرا كه هميشه سبزها نماد بيمرگي، جاودانگي، نيروي حيات جواني، نيرومندي و نيروي زاد و ولد هستند.
نتیجه گیری
در نهایت می توان گفت، نظام کاشت گیاه در باغ ایرانی، با در نظرگرفتن نیاز انسان درتمام ابعاد فیزیکی و متافیریکی در صدد برآوردن حوایج او می باشد و در این راستا از بنیادهایی در این مجموعه کمک می گیرد. که این بنیادها در واقع همان مجموعه عملکردها، نمادها و مکان کاشت گیاه در باغ ایرانی است. حال با شناسایی این بنیادها جدولی در خصوص نظام کاشت درختان در باغ ایرانی ارائه می شود، که می تواند به عنوان مجموعه اطلاعاتی سامان دهی شده در اختیار طراحان منظر قرار گیرد.
منابع:
– ابوالقاسمي، لطيف. 1371. باغ ايراني. انتشارات سازمان پاركها و فضای سبز، تهران.
– ابونصری هروی، قاسم بن یوسف. 1346. ارشاد الزراعه. به اهتمام محمد مشیری، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
– بمانیان، محمدرضا، تقوائی، علی اکبر.1387. بررسی بنیادهای فرهنگی-محیطی در عناصر کالبدی باغ های ایرانی، مجله علوم و تکنولوژی محیط زیست، دوره دهم، شماره 1، صص 103 تا 112.
– پيرنيا، محمدكريم. 1373. باغهاي ايراني. نشريه آبادي سال چهارم، شماره پانزدهم.
– خلیل نژاد، م. 1384 . باغ ایرانی منظری از حکمت ایرانی ماهنامه پیام سبز شماره 42 .
– دانش دوست، یقوب.. 1363 باغ ایرانی، (متن سخنرانی در دانشگاه شهید بهشتی)، فصلنامه اثر، شماره 18 و 19 .
– میر فندرسکی،م . 1383 . باغ ایرانی چیست؟ باغ ایرانی کجاست؟ ، ماهنامه موزه ها
– دیبا، د، انصاری، م. 1374 . مقاله باغ ایرانی، مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهر سازی ارگ بم-کرمان جلد دوم، ناشر سازمان میراث فرهنگی کشور.
با نگاهی آزاد به:
– ابوضيا، فرهاد.1373. باغ هاي ايراني، مجله آبادي، شماره 15 .
– آریانپور، علیرضا. 1365 . پژوهشی در شناخت باغ های ایران و باغ های شیراز. ناشر: فرهنگسرای تهران.
– پيرنيا، محمدكريم. 1383. آشنایی با معماری اسلامی. تدوين غلامحسين معماريان، تهران .
– نیلوفری، پ. 1363 . باغ های ایرانی، جهاد دانشگاهی چاپ اول.
– نقی زاده، محمد. درختان مقدس و كهنسال، شماره 24 ماهنامه پيام سبز.
– ویلبر، دونالد. 1348. باغ های ایران و کوشک های آن، ترجمه مهین دخت صبا، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران.
– فرهنگ مصور نمادهاي سنتي. 1379. ترجمه مليحه كرباسيان ، نشر فرشاد.
– نماد ها و نشانه ها. 1366. ترجمه علي صلح جو، انتشارات فرهنگ و ارشاد اسلامي.