چکیده :
برای ایرانی ها جنگل و درخت در شمال کشور معنی می شود و غیر از آن دیگر هیچ . البته همین برداشت ناقص از این جنگل های با ارزش  هم به واسطه ی سفر ها و تفریحات به دست می آید و گرنه هیچ حساسیت و تعهدی نسبت به جنگل های ایران که در تعادل اکوسیستم طبیعی ایران نقش غیر قابل انکاری دارد ٬ وجود ندارد . در این مقاله سعی بر این است که با معرفی خصوصیات و ویژگی های برجسته ی جنگل های هیرکانی بتوان در ترغیب افراد در حفظ و احیای این سرمایه ی ارزشمند کوشید .
واژگان کلیدی  :
اکولوژی – جنگل – ناحیه هیرکانی

مقدمه:
«کرانه های جنوبی دریای خزر از منابع جنگلی ٬ منابع آبی  و همچنین خاک حاصلخیز و باران های فراوان دارای جاذبه ی فراوانی است که زمینه ی بهره برداری بیشتر از منابع را فراهم می کند»( وهاب زاده 1364)
این جنگل ها به 5 ناحیه ی رویشی تقسیم شده اند .بنابر آمار سال 1340 میزان پوشش جنگل های ایران 18 میلیون هکتار بوده و از این میزان 7.3 میلیون هکتار سهم جنگل های هیرکانی بود . اما هم اکنون کل پوشش جنگلی 12.7 میلیون هکتار است که 7.1 آن سهم جنگل های هیرکانی می باشد .عده ای از کارشناسان سازمان منابع  طبیعی گیلان 45 درصد تخریب جنگل های استان را ناشی از حضور دام و دامدار در این مناطق می دانند . بی توجهی به مسایل جنگل و عدم آماده سازی این جنگل ها سبب شده که بیشتر بازدید کنندگان آن مسافران داخلی باشد .
همانطور که گفته شد  سطح کل جنگل های ایران 12.7 هکتار است .یعنی برای هر ایرانی 2. هکتار .این رقم در استاندارد های جهانی 8. هکتار است .بنابراین از این لحاظ ایران در فقر و مضیقه قرار دارد .در بین 56 کشور دارای جنگل در دنیا ٬ ایران در رتبه ی 45 قرار دارد که این مسأله قابل تفکر و دقت می باشد .

تعریف اکولوژی :
هر موجود زنده ای برای برخی از فرآورده ها و فرآیندهای زیستی اساسی به طور انکار ناپذیری به محیط زیست خود و به ویژه به موجودات زنده ی دیگر وابسته است . لازمه ی بقا ،همبستگی گروهی است و بررسی چگونگی این همبستگی ها مورد توجه دانش اکولوژی است . دانش اکولوژی مجموعه شناخت هایی است که انسان درباره ی اثرات محیط بر روی موجودات زنده ،اثرات موجود زنده بر روی محیط و ارتباطات متقابل بین موجودات زنده دارد .

تعريف جنگل و انواع آن :
جنگل منطقه وسيعي پوشيده از درختان ، درختچه ها و گونه هاي علفي است كه همراه با جانوران وحشي نوعي اشتراك حياتي گياهي و جانوري را تشكيل داده و تحت تاثير عوامل اقليمي و خاكي قادر است تعادل طبيعي خود را حفظ كند.حداقل سطحي كه براي تشكيل جنگل از نظر علمي لازم است بسته به نوع گونه درختي ، شرايط محيطي و غيره تغيير مي كند. اين مساحت در شرايط معمولي حداقل 3/0 هكتار  ( 3 هزار متر مربع ) است. واژه « جنگل » از زبان سنسكريت است و به اكثر زبانهاي اروپايي نيز وارده شده است و معناي جنگل طبيعي و بكر را مي دهد. جنگل بسته به نوع پيدايش آن و خصوصيات ساختاري به جنگل بكر ، جنگل طبيعي ، جنگل مصنوعي يا جنگل دست كاشت طبقه بندي مي شود.
جنگلهاي بكر دست خورده و بهره برداري شده تبديل به جنگلهاي طبيعي مي شوند. بعبارت ديگر جنگلهاي طبيعي جنگلهاي بكر دست خورده هستند. تركيب درختان و سن آنها و تنوع گونه هاي گياهي و جانوري در يك جنگل طبيعي با جنگل بكر متفاوت است و عموماً جنگل طبيعي از نظر زيست محيطي فقيرتر از جنگل بكر است.با وجود اين جنگلهاي طبيعي قادرند چشم اندازهاي طبيعي هر منطقه را حفظ كرده و در اكثر موارد از جنگلهاي مصنوعي يا دست كاشت غني تر و پايدارتر باشند . جنگل های مصنوعی یا دست کاشت یا جنگل انسان ساخت ٬ جنگلی است که به دست انسان و با هدف مشخصی ایجاد شده است و هدف از ایجاد آن تولید چوب ٬ ایجاد مناظر طبیعی ٬ حفظ آب و خاک ٬ ایجاد مناطق تفریحی و تفرجی و غیره است . جنگل مصنوعی معمولاً به صورت نهالكاري (درختكاري) به وجود مي آيد، هر چند اين جنگلها را مي توان با كاشت بذر نيز به وجود آورد. تجربه نشان داده است جنگلهاي مصنوعي كه با اين روش به وجود آمده اند پايدار و نزديك تر به جنگلهاي طبيعي هستند. جنگل مصنوعي كه با قلمه ايجاد شده ، قلمستان ناميده مي شود ( مثل قلمستان هاي صنوبر در بسياري از نقاط كشور ) البته بايد متذكر شد كه قلمستان ها در اكثر نقاط دنيا از نظر حقوقي جزو جنگلها محسوب نمي شوند. امروزه ايجاد جنگلهاي مصنوعي در دنيا از اهميت بالايي برخودار است چرا كه به افزايش نياز چوبي در جهان پاسخ مي دهد . چنانچه جنگلهايي در زمين هاي زراعي و باير با هدف توليد چوب با استفاده از روشهاي پيشرفته زراعي از قبيل شخم زدن ، كود دادن و غيره ايجاد شده باشد به آن زراعت چوب اطلاق مي شود. حجم زراعت چوب در زمينهاي غير جنگلي در تمام  دنیا در حال افزایش است . علاوه بر سه نوع جنگلي كه تعاريف آن ذكر شد در كشور ما از اصطلاح « بيشه » هم استفاده مي شود. ما بيشه را معمولاً براي پوشش هاي گياهي به كار مي بريم كه اطراف رودخانه و شيار دره ها در مناطق خشك ظاهر مي شوند. اين واژه به تجمع درختچه ها در نيزارها نيز اطلاق مي شود.

پيدايش جنگل و طبقه بندي آن :
جنگلهاي دنيا از حدود 140-60 ميليون سال پيش به وجود آمده اند. بسته به نوع درختان تشكيل دهنده ، جنگلهاي دنيا را به دو نوع سوزنی برگ و پهن برگ تقسیم می کنند . جنگلهاي سوزني برگ دنيا قديمي تر از جنگلهاي پهن برگ هستند و پيدايش اوليه اين جنگلها در دوران دوم زمين شناسي در دوره كرتاسه يعني حدود 140 ميليون سال قبل رخ داده است. با توجه به طول تحول و تكامل جنگلهاي دنيا، جنبشهاي قاره اي ، نوسانات اقليمي در سطح كلان و عوامل ديگر ، امروزه 5 نوع جنگل در دنيا قابل تفكيك است. اين جنگلها از قطب شمال به طرف خط استوا به ترتيب عبارتند از :
1- جنگلهاي سوزني برگ مناطق سرد نيمكره شمالي ( جنگلهاي بوره آل )
2- جنگلهاي پهن برگ خزان كننده ( سبز تابستانه ) مناطق معتدله ( جنگلهاي راش و بلوط )
3- جنگلهاي هميشه سبز مناطق مديترانه اي ( جنگلهاي زوبين و زيتون )
4- جنگلهاي پهن برگ مناطق نيمه استوايي ( هميشه سبز و سبز باراني )
5- جنگلهاي پهن برگ مناطق استوايي ( هميشه سبز و سبز باراني )
در كشور پهناور ما به دليل پستي و بلندي فراوان و اقليم متنوع سه نوع از جنگلهاي پنج گانه دنيا وجود دارد. جنگلهاي سبز تابستانه راش و بلوط در شمال ايران ، جنگلهاي هميشه سبز مديترانه اي ( جنگلهاي زوبين و زيتون ) در شمال و جنوب غرب و همچنين جنگلهاي پهن برگ گرمسيري مختص مناطق نيمه استوايي مثل جنگلهاي كهور و كنار و جنگلهاي ماندابي ( مانگرو ) در جنوب ایران . به اين ترتيب كشور ما حالتي استثنايي دارد. جنگل هاي راش در شمال و جنگلهاي مانگرو در جنوب ايران كه به كشور ما جايگاهي ويژه و نادر مي بخشد.

پراكنش جنگلها :
پراكنش جنگلها در تمام نقاط كره زمين يكسان نيست . اصولاً براي ايجاد جنگل در يك منطقه ، شرايط زيست محيطي خاصي مورد نياز است. اين شرايط عبارتند از حرارت و رطوبت كافي منظور از حرارت و رطوبت كافي براي پيدايش جنگل در يك منطقه وجود حداقل 2 ماه گرم در سال است. كه به مدت 60 روز درجه حرارت روزانه به طور متوسط از 10 درجه بالاتر باشند .

ناحیه ی هیرکانی (خزری) :
در جاهاي مختلف ايران، پوشش گياهي و زندگي جانوري متنوعي ديده مي‌شود. اين تنوع بستگي به وضع طبيعي و آب و هوا دارد. مرز قطعي نواحي گياهي و جانوري كاملاً مشخص نيست، ولي با توجه به آب و هوا، تفاوت ميان گياهان و جانوران درسه ناحيه معتدل خزري، معتدل كوهستاني و ناحيه بياباني و نيمه بياباني ديده مي‌شود.
پوشش گياهي ناحيه خزري، شامل جنگلهاي انبوه، نيمه انبوه و چمنزارهاي سرسبز دائمي و پهناوراست. علت اين امر، بارش فراوان، خاك مساعد و دماي ملايم است كه موجب پيدايش پوشش گياهي پيوسته و ممتد در آن شده است.
منطقه ساحلی دریای خزر که یکی از ویژه ترین مناطق زیستی در جهان محسوب می شود تاکنون به دلیل مدیریت های بخشی که اغلب با مشکلات عدیده مواجه بوده اند با تهدید های متعددی روبه روست که از جمله این تهدید ها می توان به آلودگی آب های دریای خزر، کاهش ماهیان خاویاری بی نظیر و سایر شیلات این دریاچه، کاهش سطح جنگل های منحصر به فرد هیرکانی، تغییر کنترل نشده کاربری اراضی، تراکم جمعیت خارج از تحمل محیط در برخی مناطق ساحلی، مشکلات زباله و فاضلاب، آلودگی های نفتی و مواد زائد خطرناک، گسترش بیماری های مختلف، مشکلات آب های زیر زمینی و نابودی  تالاب ها اشاره کرد.
جنگل های شمال ایران که گاه با نام جنگل های باستانی هم از آن یاد می شود دارای طول تقریبی 800 کیلومتر و مساحتی در حدود یک میلیون و هشتصد و چهل و هشت هزار هکتار در حاشیه ی جنوبی دریای خزر و در امتداد دامنه های شمالی رشته کوه البرز از آستارا تا گیلداغی در شرق را در بر گرفته است .از لحاظ تقسیم بندی جهانی این نگل ها جزء جنگل های پهن برگ خزان کننده با اقلیم نیمه مدیترانه ای مرطوب هستند .این جنگل ها طبیعی بوده و تنها جنگل های تجاری ایران محسوب می شوند .

نگاهى دوباره به جنگل هاى شمال ايران كه بنا به اسناد و مدارك موجود و مستند و مستدل، كهن ترين جنگل دنياست و بيش از ۶۰ ميليون سال از عمر و قدمت آن مى گذرد. گرچه كهنسال ترين جنگل دنيا بودن تنها ويژگى منحصر به فرد جنگل هاى شمال نيست و اين جنگل ها در نوع خود منحصر به فرد است و نظير آن را در هيچ جاى جهان نمى توان يافت، چه اين جنگل ها به عقيده كارشناسان منابع طبيعى سرتاسر دنيا تنها جنگل هايى است كه در دوره چهارم زمين شناسى و همزمان با آغاز عصر يخبندان و از بين رفتن تمام جنگل هاى » اروسيبرى » به علت وجود كوه البرز و رطوبت درياى خزر از بين نرفتند و گرچه در دوره هاى بعدى زمين شناسى جنگل هاى اين منطقه جهان دوباره احيا شد اما به خاطر از بين رفتن جنگل هاى مشابه جنگل هاى شمال در يكى دو قرن گذشته در اروپا در واقع اين جنگل ها تنها جنگل هاى « هيركانى» موجود در جهان است. گونه هایی از قبیل انجیلی (parroeia persica )  ٬ لرگ ( pterocarya firaxinifolia ) ٬ بلند مازو quercus castaneifolia  (  و سفید پلت ( populus casplica ) كه ىر جنگل های شمال یافت می شود در اروپا جزء فسیل های دوره ی سوم زمین شناسی است .
دكترشمس الله شريعت نژاد قائم مقام سازمان جنگل ها، مراتع و آبخيزدارى كشور نيز مى گويد:
« بيش از ۱۰ درصد چوب مورد نياز كشور از جنگل هاى شمال تأمين مى شود و در سال گذشته بيش از ۸۰۰ هزار متر مكعب چوب از اين جنگل ها به مصرف صنايع داخلى رسيده است.»
 به گفته او سالانه ۴‎/۷ ميليون مترمكعب چوب مورد نياز صنايع چوبى و كاغذى كشور است.
افزون بر تأمين نيازهاى چوبى كشور، يكى از پر جاذبه ترين نقاط اكوتوريستى دنيا، جنگل هاى شمال ايران است. اين جنگل ها علاوه بر فراهم آوردن چشم اندازها و مناظر بديع و بى نظير جهان براى مسافران و گردشگران داراى تنوع زيست محيطى قابل توجهى است. به طورى كه بيش از۳۰ درصد از ۸ هزار و ۲۰۰ گونه گياهى موجود در ايران در جنگل هاى شمال ايران وجود دارد و بخش اعظمى از گونه هاى نادر حيوانى ايران و جهان در اين جنگل ها زندگى مى كنند.
شامخى، اهميت جنگل هاى شمال ايران در بعد جهانى را اين گونه توضيح مى دهد: « در بعد جهانى به علت اين كه بيش از ۶۰ ميليون سال از عمر اين جنگل ها مى گذرد تقريباً پوشش گياهى و درختان اين جنگل ها از خارق العاده ترين و بى نظير ترين جنگل هاى جهان محسوب مى شوند. علت اين اتفاق هم چيزى جز لطف طبيعت نيست. در واقع وجود رشته كوه البرز در مقابل رطوبت درياى خزر باعث شد كه وقتى همزمان با پايان دوره سوم زمين شناسى و آغاز دوره چهارم آن و عصر يخبندان تمام جنگل هاى ناحيه اروسيبرى جهان از بين رفت، به خاطر رطوبت و گرماى موجود در اين منطقه از دنيا كه آن را دانشمندان، «هيركانى» مى نامند، درختان اين منطقه حفظ شد و حتى بعد از آغاز مجدد زندگى و حيات در منطقه اروسيبرى كه پوشش گياهى مشابه جنگل هاى شمال در اروپا به وجود آمد، درختان اين منطقه به خاطر عمر طولانى شان به  عنوان یکی از بی نظیر ترین منابع جنگلی دنیا مطرح باشد »
كارشناسان بر اين نكته متفق القول هستند كه علت اصلى از بين رفتن ۱۱ درصدى ( يا ۲۲ درصدى ) جنگل هاى شمال در ۵۰ سال گذشته، توسعه نيافتگى اقتصاد منطقه بوده است. چه در اين مدت با وجود افزايش ناگهانى جمعيت شمال كشور امكانات اقتصادى به تناسب آن توسعه نيافته است و اين امر موجب افزايش بيكارى و روى آوردن جمعيت به جنگل شده است.

مشخصات اقلیمی منطقه  :
آب و هوای منطقه : معتدل و مرطوب
متوسط دمای سالانه : 24- 18درجه سانتی گراد
میانگین بارندگی : 1000 میلیمتر (میانگین بارندگی سالانه  از 600 میلیمتر درگرگان تا 2000 میلیمتر در غرب در نوسان است .)
دوره ی رویش گیاهان : 8-6 ماه در سال
این جنگل ها دارای 80 گونه درختی و 50 گونه درختچه است .مهمترین درخت های شمال عبارتند از : راش – بلوط بلند مازو – افرا پلت – توسکای ییلاقی – نمدار – انجیلی – شمشاد
و مهمترین درختچه های شمال عبارتند از : ازگیل – سرخه ولیک – سیاه گیله – خاس – انار – ازملک – وجل
تعداد درختان سوزنی برگ در این منطقه بسیار کم بوده و شامل سرخدار – نوش – زربین – ارس – پیرو و مای موز می باشد .
این جنگل ها  اکثریت دارای 2 یا 3 اشکوب بوده و از سطح دریا 2800 متر پراکنش دارند.

 فلور کف جنگل های خزر بسیار غنی بوده و شامل کوله خاس – شیر پنیر – متامتی – علف جیوه – فرفیون – النا – سرخس زنگی دارو – سرخس جنگلی – سرخس بسفایج می باشد . درخت گردو ازجمله درختان چند منظوره محسوب مي‌شود كه از چوب ، برگ وميوه آن استفاده‌هاي متعددي مي‌گردد.اين درخت در تمام نيم رخ شمالي رشته كوه البرز در استان‌هاي گيلان و مازندران و گلستان ، از جلگه و ساحل تا ارتفاع يك هزار و ۵۰۰ متر از سطح دريا ديده مي‌شود.

نتیجه گیری :
آنچه مبرهن و واضح است ، جنگل ها ی شمال در  حفظ و تعادل اکوسیستم  طبیعی ایران نقش مهمی را ایفا می کند . بدیهی است ایجاد هماهنگی بین ساختار های طبیعی و ساختار های انسان ساخت ، نیازمند شناخت توان و ظرفیت برد محیطی . انتخاب پهنه های مناسب برای تفرج است تا مطلوب ترین استفاده های مجاز از منابع طبیعی صورت گیرد به گونه ای که در تعارض با پایداری و بقای مکان های مورد نظر نباشد و منابع آن بدون آسیب دیدگی برای نسل های آینده باقی بماند .

منابع :
دباغی خامنه ، مرضیه .«  اکولوژی جامعه گیاهی » . پروژه درسی بوم شناسی دانشگاه تربیت مدرس
شفیعی ،بنفشه ،ایرانی بهبهانی ،هما . مخدوم ،مجید . یاوری ،احمد رضا ، کریمی ،کیوان . « ارائه الگوهای طراحی . احیا در مناطق رودکناری با رعایت اصول اکولوژیک منظر » . مجله محیط شناسی ،شماره 32. زمستان 1382. صص 14-1
مصدق ،احمد . «اکوسیستم های جنگلی جهان ». انتشارات دانشگاه تهران . سال : 1383
www.mazandnume.com
www.magiran.com
www.iran-newspaper.com
www.persian-language.org
www.sabziran-emrooz.net
www.hamshahrionline.ir

"دانلود فایل های پیوست مطلب"
-----------------------------------------------------------------------------------------
اکولوژی گیاهی و جنگل های سواحل جنوبی دریای خزر (219.4 KB)
       تعداد دانلود: 6
       زمان آخرین دانلود: سه‌شنبه, 28 مارس 2017
------------------------------------------------------------------------------------------