مقدمه
پادشاهان صفوي باغ سازان بزرگ اين سرزمين بودند، که باغ هاي آنان هنوز به خوبي شناخته شده نيست. براي دستيابي به درک زيبائي شناسي باغ هاي صفوي، بايد به مطالعه باغ شهرهاي آن دوره و توصيف هاي شاعرانه آنها بپردازيم. مطالعه جنبه هاي سياسي باغ سازي در شهرهايي چون اصفهان، از جمله ايجاد ميدان و خيابان به منزله گونه هايي از باغ؛ و نيز پياده کردن اين الگو در ساير شهر ها از جمله اهداف اين مقاله است. اين مقاله به بررسي خيابان چهارباغ شيراز و معرفي آن مي پردازد.
يکي از عناصر زيبا سازنده باغ ايراني چشم انداز بيکران آن است. در باغ ايراني، محوري وجود دارد که ستون فقرات باغ و مکان استقرار عناصر مهم کارکردي و شکل دهنده منظر آن است. ساماندهي محور، علي رغم عملکرد آن به عنوان مکان استقرار عناصر باغ، مبتني بر نقش کارکردي آن نبوده و ايجاد فضايي وحدت دار، که منظره در آن اصالت دارد مد نظر است. پديد آوردن فضاي تامل از طريق مواجهه انسان با فضاي بي انتها و ساخت و پرداخت منظره بيکران و لايتناهي در عرصه تفرج، سرخوشي و رهايي از قيدهاي روزمره است. ساماندهي محور اصلي از طريق ايجاد پرسپکتيوهاي تشديد شونده و تکيه بر ايجاد عمق در فضا صورت مي گيرد: خياباني کشيده تا افق، بدنه اي از درختان که عمق ديد را فراهم مي کند، جوي آب که تا انتها امتداد يافته، باغچه هاي پاي درختان و هر عنصر ديگر در جهت تشديد پرسپکتيو ساماندهي مي شود.

در دوره صفوي يکي از مهمترين کارهايي که در زمينه شهرسازي صورت گرفت وارد کردن عنصر اصلي باغ در شهر با عنوان خيابان  يا به صورت واضح خيابان چهارباغ  بود، که ابتدا در تبريز سپس قزوين و شکل کامل آن که علاوه بر نمود شهري نمايش قدرت سیاسی دولت نيز به شمار مي رفت، در اصفهان به وجود آمد. اين عنصر در واقع اتصال دهنده دروازه اصلي با مرکز شهر بود که به همان شکل و همان اجزاي موجود در باغ ايراني اين بار در مقياس بزرگ يک شهر با همان نقش ظاهر مي شد. در اصفهان به عنوان مقر حکومت شاه عباس در احداث اين مسير مسائل سياسي در درجه اول اهميت قرار داشت. خياباني مستقيم با خطوطي قوي که خيابان هاي شطرنجي ديگر به آن مي رسيدند و اين خطوط نشانه عظمت و قدرت دولت صفوي بود. پس از آن نيز خيابان چهارباغ به منزله عنصر شهري مهم در شهر هاي مختلف، از جمله سنندج، مشهد، شيراز، تهران و سایر شهرها تکرار شد. به هنگام ورود به شيراز از راه اصفهان و بعد از عبور از تنگ الله اکبر و دروازه قرآن سه مسير براي ورود به داخل شهر وجود دارد که يکي از آنها خياباني مستقيم و در آکس دروازه قرآن است.

دو مسير ديگر به دليل عريض تر بودن تمام توجه ناظر را به خود جلب مي کنند و کمتر کسي متوجه مرکزي ترين و قديمي ترين مسير خواهد شد. شايد يکي از دلايل نيز عدم عبور از زير دروازه قرآن به عنوان ورودي اصلي اين مسير است. “تصوير 2: مآخذ: نگارنده- دروازه قرآن شيراز”

اين مسير همان خيابان چهارباغ است که امروزه به نام خيابان حافظ شهرت دارد. جداره اين خيابان تا نزديک باغ جهان نما شامل يک بدنه يکنواخت با ساختمان هاي 2 طبقه و به ندرت 3 طبقه با کاربري تجاري- خدماتي از جمله انواع معدودي رستوران است.
از باغ جهان نما به سمت رودخانه خشک که مي رويم، مسير کاملا داراي حال و هواي متفاوتي مي شود که شايد معرف واقعي شهر شيراز است. خيابان چهارباغ صفوي شيراز در گذشته شامل باغ جهان نما، باغ نو، باغ ملي و همچنين مقبره مير علي حمزه بوده است که انتهاي آن بعد از رودخانه خشک به ورودي بازار وکيل مي¬رسيده است. علاوه بر آن راه هاي ارتباطي به مقبره حافظ و چند باغ ديگر نيز از اين مسير صورت مي گرفته است. امروزه تعدادي از اين باغ ها از بين رفته اند و يا شکل گذشته خود را از دست داده اند اما وجود درختان آنها هرچند در کاربري هاي جديد به حفظ فضاي خيابان کمک کرده است. در هر جايي از مسير فوق به دليل وضعيت زمين و نوع توپوگرافي مناظر زيبايي هم از سمت دروازه قرآن و هم به سمت مرکز قديمي شهر قابل رویت است و کوه هاي اطراف شيراز اين مناظر را قاب مي کنند.
علاوه بر عناصر کالبدي، اين مسير داراي درختان سروي است که بعنوان نشانه شهري شيراز و با نام سرو ناز شيراز در دو سوي خيابان قد برافراشته اند. اين نشانه در سمت باغ جهان نما به نقطه عطف ديد تبديل مي شود. خيابان چهارباغ صفوي شيراز بارها در سفرنامه ها مورد توجه قرار گرفته است.

نتیجه گیری
در دوره صفوي يکي از مهمترين کارهايي که در زمينه شهرسازي صورت گرفت وارد کردن عنصر اصلي باغ در شهر با عنوان خيابان  يا به صورت واضح خيابان چهارباغ  بود، که ابتدا در تبريز، قزوين و سپس در اصفهان به وجود آمد. این عنصر به شکل مسیری مستقیم از دروازه اصلی آغاز و به مرکز شهر یا بازار متصل می شده است.در طول مسیر نیز عناصر مهمی از جمله باغ و باغ- مزار وجود داشته است.

مآخذ
– افسر، کرامت الله. تاریخ بافت قدیمی شیراز، انجمن آثار و مفاخر ملی ایران، تهران،1353.
-بهشتی،سید محمد. فصلنامه گلستان هنر،شماره 12،تابستان 1387.
– منصوری،سید امیر. فصلنامه باغ نظر،شماره2،بهار 1383.
– نصر، طاهر. معماری و شهرسازی شیراز(دوره پهلوی1357-1300)، نشر روزنه،1383.