چکیده
دیوارنگاری و از جمله نقاشی روی دیوار(نقاشی روی دیوار با توجه به مفهوم خاصی که پیدا کرده، بخشی از دیوار نگاری را در بر می گیرد و معمولاً ایجاد نقش بر روی گچ یا آهک را شامل می شود.(شریف زاده، صفحه 9)هنری است که در ایران به خصوص قدمتی دیرینه دارد. از زمان غارنشینی انسان در فلات ایران تا دوران پیش از تاریخ، دوران تاریخی و دوران اسلامی در ایران شاهد نمونه های متنوعی از دیوارنگاری در اماکن عمومی و خصوصی با موضوعات مختلف روایی، مذهبی، حماسی و … هستیم. در کنار همه اینها دیوارنگاری هنری شدیداً وابسته به هنر های تجسمی دیگر است و چون سایر هنرهای این سرزمین با هر موضوع و مفهومی که باشد طبیعت و عناصر طبیعی در آن نقشی غیر قابل انکار دارند.
در این بین از دوره صفوی با وقوع شرایط جدید اجتماعی – فرهنگی از یک سو و تاثیرات هنر اروپایی از سوی دیگر شاهد تحولاتی اساسی در هنرهای مختلف و از جمله دیوارنگاری هستیم که در دوره های بعدی به خصوص دوره قاجار ادامه مییابد.
در این دوران نگارگری در دو شیوه متمایز، به عرضه آثاری منجر شد که در بخشی شاهد استمرار سنن گذشته و در بخش دیگر نظاره گر ابداعاتی هستیم که حاصل تاثیرپذیری از هنر سایر ممالک است.
در این مجال تلاش می شود تا طبیعت گرایی در دسته ای از نقاشی های دیواری، که با عنوان نقاشی دیواری های عامیانه در دو دوره صفوی و قاجار به روش و سبک های متنوع بر دیوار بناهای عمومی نقش بستهاند مورد بررسی قرار گرفته و صورت های مختلف استفاده از عناصر طبیعی در نقاشی دیواری های عامیانه معرفی گردد.
واژگان کلیدی: نقاشی دیواری، نقاشی های عامیانه، دوره صفوی، دوره قاجار، طبیعت گرایی، عناصر طبیعی
فرضیه
در نقاشی دیواری های عامیانه دوره صفوی و قاجار طبیعت گرایی و استفاده از عناصر طبیعی چون: درخت، بوته، گل و … به شدت به عنوان یک عنصر جدایی ناپذیر همواره وجود داشته است. طبیعت گاه خود موضوع بوده است. در سایر مواقع در زمینه روایات حماسی، مذهبی و … حضور دارد و گاهی نیز به صورت حاشیه ای تزئینی برای تصویر اصلی به کار رفته است. استفاده از عناصر طبیعی در دیوارنگاری ها چون سایر هنرهای این دوره از جمله مینیاتور به دو صورت واقع گرا و نمادین به کار رفته است.
مقدمه
دیوارنگاری و نقاشی دیواری به عنوان جزئی از آن، هنری به شدت وابسته و وام دار سایر هنرهای تجسمی از جمله نگارگری، مینیاتور و … است.
در دوره صفوی در پی تماس های مکرر ایرانیان و اروپائیان ابداعاتی بروز نمود و موجب تحول در هنرهای تجسمی ادوار پس ازخود گردید.”از ویژگی های نقاشی های صفوی، وابستگی و همانندی های سبک شناسی در نقاشی های نسخ خطی و دیوار نگاره هاست. به نحوی که بررسی و مطالعه هر کدام، شناخت آثار گروه دیگر را در پی خواهد داشت.”(کمالی، صفحه 132)
“از جمله دست آوردهای مهم هنر نگارگری صفوی علاوه بر نقاشی های رنگ روغنی گل و مرغ که در دوره زند و قاجار شاهد گسترش آن خواهیم بود، باید به گونه نوظهور دیگری از نقاشی این دوران اشاره نمود که با رواج در طبقات عادی جامعه زمینه ساز شکل گیری نقاشی قهوه خانه ای با مضامین حماسی و مذهبی در دوران قاجار می گردد. نکته دیگر در خصوص تحولات یاد شده در نگارگری عهد صفوی و تاثیرات برگرفته از هنر اروپایی، تحول در دیدگاه هنرمند است به طوری که در آثار این دوران به مرور، مضامین بر گرفته از هنر غرب در حوزه فرهنگ سازی نیز موثر واقع شده و علی رغم آثار مکاتب نقاشی سنتی ایران، واقع گرایی را در تجسم مضامین دنیوی و مادی گسترش میدهد.”(کمالی، صفحه 133)
تاثیر این واقع گرایی و رواج ترسیم روایت عامیانه در طبقات عادی جامعه زمینه شکل گیری نوعی سبک نقاشی عامیانه و در کنار آن نقاشی دیواری عامیانه در بناهای عمومی از جمله: حمام، امامزاده و … مهیا ساخت.
در جهت اثبات فرضیه، نقش غیر قابل انکار عناصر گیاهی و نحوه خاص استفاده از آنها در نقاشی دیواری های عامیانه طبیعت گرایی در نمونه هایی از بناهای عمومی در سه گروه امامزاده ها، حمام ها، خانه های مسکونی و کاخ ها مربوط به دوره صفوی و قاجار مورد بررسی قرار می گیرد. در این بین تلاش می شود تا نمونه های متنوعی از نقاشی دیواری عامیانه به نمایش گذارده شده و نقد گردد. نکته قابل توجه در مورد نقاشی های دیواری بناهای عمومی این که در این بنا به علت تعدد تغییرات، تعمیرات و بازسازی هایی که در دوره های مختلف در این بناها صورت می گیرد، نقوش و تزئینات جدید جایگزین تزئینات قدیمی تر میشود. به این جهت گاهی تاریخ احداث بنا بر اساس کتیبه های آن، بنا را به دوره ای خاص متعلق می نماید در صورتی که تزئینات و نگاره ها در دوره ای متاخر اجرا شده اند.
بررسی طبیعت گرایی در نقاشی های دیواری عامیانه – امامزاده ها
نقاشی دیواری در امامزاده ها در دو شیوه تزئینی و روایی (روایات مذهبی) اجرا گردیده است.
نمونه موردی
امامزاده عبدالله، دزفول، خوزستان
دوره قاجار
تصویر 1 : امامزاده عبدالله دزفول؛ تصاویر روایات مذهبی نقش بسته بر دیوارهای داخلی بنای امامزاده، مربوط به دوره قاجار ماخذ: نگارنده
آنچنان که از تصویر بر می آید، نقاشی های دیواری نقش بسته بر دیوار بنای امامزاده عبدالله تصویرگر روایات مذهبی شیعه مربوط به امامان و تصاویر بهشت و جهنم بر گرفته از روایات و احادیث است. در تصاویر نقوش طبیعی گل و گیاه و دسته ای از گل های چند پر به صورت منفرد و برای تزئین پایه های طاق و همچنین درختان و سایر نقوش گیاهی به صورت پس زمینه روایات به گونهای کاملاً واقعگرا و طبیعی به کار رفته اند.
قابل توجه آنکه در تصاویر، آنجا که روایات مربوط به جهنم، درد و رنج و زندان نقش بسته است طبیعت و نشانه های آن به طور کامل از تصویر حذف شده است.
بررسی طبیعت گرایی در نقاشی های دیواری عامیانه- حمامها
نمونه موردی شماره 1
حمام گنج علیخان، کرمان
ساخت بنا و نقاشی های دیواری منقوش بر سقف و دیوارهای این مجموعه هر دو مربوط به دوره صفوی است.
تصویر شماره 2 : حمام گنجعلی خان، نقاشیهای نقش بسته بر ورودی بنا. ماخذ : نگارنده
حمام گنجعلی خان از بناهای زیبای دوره صفوی است و نقاشی های دیواری نقش بسته بر سقف و دیوارهای آن از نمونه های جالب توجه نقاشی های دیواری عامیانه در ایران است. نقاشی ها نشانگر نقوش حیوانی، انسانی و گیاهی روایتگر شکار، رزم و نبرد حیوانات مختلف چون فیل، گوزن، خرگوش و … می باشد. با این حال نقوش گیاهی گل، بوته های مختلف و علف در میان سایر نقوش به صورتی طبیعت گرا ترسیم شده اند.
تصویر شماره 3 : حمام گنجعلی خان، نقاشیهای نقش بسته بر ورودی بنا. ماخذ: نگارنده
در تصویر شماره 3 از همان بنا نیز عناصر گیاهی در کنار آن که به صورت کاملاً طبیعت گرا و واقعی، در قالب گل و بوته، در پس زمینه تصاویر وجود دارند. با این حال نقش بستن تصاویر نمادین و انتزاعی از درخت سرو، گل اناری و گل شش پر به عنوان تزئین در سایر قسمت های سقف ورودی بنا نمایان گر نقش انکار ناپذیر این عناصر در تزئین و دیوارنگاری آن دوران است.
نمونه موردی شماره 2
حمام شاه، مشهد
ساخت بنای حمام و مسجد شاه در مشهد مربوط به دوره صفوی، شاه عباس اول، است. با این حال نقاشی های دیواریی که پس از لایه و اندودبرداری های فراوان، توسط سازمان میراث فرهنگی، در سال 1383 تثبیت شده اند مربوط به دوره قاجار است.
تصویر شماره 4 : حمام شاه مشهد؛ نقاشیهای دیواری نقش بسته بر سقف حمام. ماخذ: آرشیو عکس سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان خراسان رضوی، معاونت حفظ و احیاء
تصویر شماره 5 : حمامشاه مشهد، نقاشی های دیواری نقش بسته بر سقف حمام. ماخذ: آرشیو عکس سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان خراسان رضوی، معاونت حفظ و احیاء
تصویر شماره 6 : حمام شاه مشهد؛ نقاشیهای دیواری نقش بسته بر سقف حمام. ماخذ: آرشیو عکس سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان خراسان رضوی، معاونت حفظ و احیاء
تصویر شماره7 : حمام شاه مشهد؛ نقاشیهای دیواری نقش بسته بر سقف حمام. ماخذ: آرشیو عکس سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان خراسان رضوی، معاونت حفظ و احیاء
در تصاویر فوق مربوط به حمام شاه در مشهد نقاش با تصویر درختان میوه، درختان شکوفه، گلدان ها و باغچه های گل در کنار حرکات پویا و نرم انسان ها و پرستوها بر دیوار و سقف حمام تلاش در تجسم زیبایی های دنیای بیرون دارد. ترسیم دوچرخه، اتومبیل و حتی سر در باغ ملی در تهران نشان از دست آوردهای انسان متمدن در محیط بیرون دارد. با این وجود عناصر طبیعی درخت، گل و … نقش مهمی را در زمینه تصویر اصلی بر زیر گنبد به خود اختصاص می دهند. درکنار این استفاده مستقیم از عناصر گیاهی در تصویر اصلی، گل ها و بوته های قرمز رنگ به صورت حاشیه و نوار در تزئین سایر قسمت ها در زیر گنبد به وفور مورد استفاده قرار گرفته اند. نقوش انتزاعی و نمادینی از درخت سرو نیز در سایر قسمتها تزئین کننده حمام است.
در تصویر شماره 6 در قسمتی دیگر از سربینه حمام در آنجا که موضوع نقاشی روایت گر داستانی دیگر است باز هم نقوش طبیعی گل و بوته و علف در پس زمینه تصویر به کار رفته و داستان در صحنه ای از طبیعت روایت شده است.
در تصویر شماره 7، مربوط به سر بینه حمام شاه مشهد، نیز اگر چه برای بیان مطلب هیچ نیازی به عناصر طبیعت نیست، با این حال برای پر کردن فضاهای خالی و حاشیه سازی تصویر نبرد انسانی، با سر پرنده و مار تصویرگر به ترسیم بوته هایی با گل های قرمز و آبی به گونه ای واقع گرا و طبیعی دست زده است
بررسی طبیعت گرایی در نقاشی دیواری های عامیانه – دوره صفوی و قاجار – قسمت اول (396.8 KB)
تعداد دانلود: 7
زمان آخرین دانلود: چهارشنبه, 6 ژوئن 2018
------------------------------------------------------------------------------------------