مقدمه
دولت عثمانی که در قرن هشتم به صورت دولتی کوچک در مرزهای دنیای اسلامی بنا نهاده شد ، کم کم و به تدریج نواحی و قلمروهای سابق بیزانس در آناتولی و بالکان را تحت تصرف خود درآورد و در سال 923 سرزمینهای عرب نشین را نیز به حوزه حکومتی خود افزود و به یکی از قدرتمندترین دول جهان اسلام تبدیل شد. روابط نزدیک سیاسی ، فرهنگی و مذهبی مابین کشورهای ایران و عثمانی در حد فاصل قرون هشتم تا دهم و بازبودن مرزهای امپراطوری عثمانی برای هنرمندان ، دانشمندان ، شاعران و نویسندگان ، در زمانی که ایران در تلاطم و ناآرامی سیاسی غوطه ور بود، موجب گردید بسیاری از هنرمندان ایرانی جهت یافتن حمایت و پشتیبانی هنری ، کشور را به قصد کارگاه های هنری عثمانی ترک گویند . از این رو ما شاهد تشابهات هنری بسیاری بین هنر ایران وعثمانی هستیم] شایسته فر،1384[ . هنر عثمانی سنتزی از هنر نیاکان خود سلجوقیان با هنر بیزانسی، ایرانی وعربی است که تکنیکها و روش های ویژه ای تحت عنوان هنر عثمانی ازآن منتج گردیده است. در مقاله حاضر به بررسی علّی وریشه ای استفاده از نقوش پرکاربرد منظری لاله، میخک، گل اناری، سرو وگرگ (حیوان مقدس ترکان باستان) درتزئینات کاخ توپکاپی پرداخت شده است. توپکاپی، که مجموعه سلطنتی ـ اقامتی شاهان عثمانی در سالهای 1465 ـ 1853م. بوده است، بر روی بقایای مجموعه ای بیزانسی بر فراز تپه ای بلند و مشرف به دریا در شهر استانبول (کنستانتینوپل) ترکیه امروزی احداث گردیده است. این محل دردوران حکومت روم شرقی،آکروپلیس (شهر مرتفع) باستانی بیزانس بوده است که امروزه بقایای آب انبار و کلیسای آن همچنان موجود می باشد.
کلید واژه: بیزانس ، عثمانی ، طبیعت گرا، نمادین و سمبولیک ، لاله ، میخک ، شاه عباسی ، سرو ، گرگ

فرضیه
تزئینات کاخ عثمانی توپکاپی شدیدا” طبیعت گراست وعناصر منظری نقش بسته بر دیوارها و سقف های آن حتی درمواردی که به طرزی واقع گرا و ناتورالیستی ترسیم شده باشد، با هدف سمبولیزم و نماد سازی بوده است . این امر به دلیل ریشه های اعتقادی ترکان می باشد که همواره روح و نیروهای ما فوق بشری بر طبیعت (منبع شناخت آنان) قائل بودند و نیروهای متافیزیکی را که متناظر با بالاترین صفات و اوضاع انسانی می انگاشتند، توسط عناصری برگزیده از طبیعت (عناصر منظری) نماد سازی می نمودند. این گونه نماد سازی با وجود گذشت زمان و رنگ باختن مفاهیم اولیه خود در زمان احداث کاخ توپکاپی هنوز درمقیاس وسیعی، مابین عناصر طبیعی تزئینات آن به چشم می خورد.

بررسی نقوشی از عناصر منظری تزئینات کاخ توپکاپی
1. نقش گل لاله
جای جای کاخ توپکاپی پراز نقوش نمادین و واقع گرای گونه های مختلف لاله، با تنوع شکلی ( به صورت تکی، گروهی، قرینه، داخل گلدانی، شعاعی و…) می باشد(” تصاویر 1.1 تا 4.1″). با پذیرفتن این اصل که منظره پردازی در وهله اول متاثر از بوم و شاخصه های محیطی است و خلاقیت قومی در مراحل بعدی پا به عرصه خلق اثر می گذارد و با توجه به محل احداث کاخ توپکاپی در شهری که در آن ایام، تا چشم کار می کرد پر ازلاله هایی با شهرت جهانی بود، کاملا” طبیعی است که نقش لاله بر تزئینات کاخ تاثیر گذارده باشد، حال آنکه لاله ، گل محبوب سلاطین عثمانی ونشانه قدرت وتمکن مالی نیز به شمار می رفت .
” پیاز نوعی لاله به اسم محبوب ، 500 سکه طلا قیمت داشت “[Anonymous,2008c].
گل لاله که با هدف سمبول سازی قدرت شاهانه، آذین بخش مجموعه دیوانی توپکاپی بود ، در زمانهای متاخرتر چنان منزلتی یافت که نام خود را به دوران طلایی اوج و شکوفایی فرهنگ و هنر عثمانی دربین سال های 1718 ـ 1730م. داد (این بازه زمانی، عصر لاله نام گرفت ). در عصر لاله با شکل گیری تعبیری نو درعرصه هنر، ادبیات و زندگی اجتماعی، شهر استانبول از نو احداث گردید، هنر و علم مورد حمایت قرار گرفت وشخصیت های عالی رتبه ای در این ساحات تربیت شد [Anonymous,2008].

“تصویر1.1” : نقش قرینه و سمبولیک لاله

“تصویر2.1”: نقش گل و گلدان با لاله ها میخک برای تاکید بیشتر در داخل ترنج واقع و میخک های قرینه به گونه ای نمادین درمرکز کمپوزیسیون تصویر، ترسیم شده است. [Anonymous,2008e] [Anonymous,2008e]

“تصویر 3.1”: نمونه ای از نقش انتزاعی لاله

“تصویر4.1”: نقشی انتزاعی از لاله بر روی لباس دربار عثمانی بر روی ادوات جنگی [Anonymous,2008e] [Anonymous,2008e]

2. نقش گل میخک
درقرن 3 قبل از میلاد ، تعارف میخک به میهمانان امپراطور و اشراف چین باستان، جهت جلوگیری از بوی نامطبوع دهان متداول بوده است. رومیان باستان گل میخک را به شکل ادویه به کارمی بردند و به دلیل ارزش مادی زیاد آن، همه ساله پول هنگفتی از جانب امپراطوری روم به هندوستان پرداخت می گردید .در قرون وسطی میخک سمبول ارزش مادی به شمار می آمد و در انگلیس قرن17 و 18 هم ارز با طلا بود. تجارت میخک را عامل اصلی ثروتمند شدن هلندی ها دانسته اند، امروزه نیز آمستردام و روتردام بزرگترین مراکز تجارت میخک به شمار می روند .[Anonymous,2008b]
ترکیه عثمانی که به عنوان دروازه مغرب زمین، همواره متاثر از فرهنگ اروپائی بوده و درپی تلفیق آن با فرهنگ شرقی خود برآمده است، در نتیجه تاثیرپذیری از اهمیت و شان گل میخک در فرهنگ اروپای غربی و سرزمین های روم شرقی فتح شده (توسط نیروهای عثمانی)، این گل را به عنوان نمادی از قدرت و ثروت شاهانه، با تاکید توسط تعداد ، ابعاد و محل استفاده از آن، در تزئینات توپکاپی به کار برده است. (“تصاویر1.2و2.2”)

“تصویر 1.2”:گل های میخک با نمادی

“تصویر 2.2”: تصویر گل و گلدان با چیدمانی از شعاعی ازگل های میخک و سروهای با تثلیث مهری به شکل یک در میان، در داخل ترنج ها قرارگرفته اند. عدم رعایت مقیاس و بزرگتر ترسیم شدن شکوفه (نمادین) میخک به دلیل تاکید بر اهمیت آن است. [Anonymous,2008e].