3. نقش گل شاه عباسی
گل شاه عباسی از ترکیب سه بخش اناری، برگ وجوانه شکوفه تشکیل می شود و مرکز آن معمولا” دایره ای در قالب اشکال چهارپر ، پنج پر ویا بیشتر می باشد (“تصویر1.3”).

“تصویر 1.3” : (امینی و زمانیان،1385)

اناری : برشی فرضی از گل اناری است که درمیان گل شاه عباسی قرار می گیرد . فرم های مختلفی از کاسبرگ ، غنچه و گلبرگ می توانند برای زیبایی بیشتر، داخل ا ین قالب را پر نمایند (” تصویر 2.3 “).

“تصویر 2.3 ” (:امینی و زمانیان،1385)

برگ : برگ های گل شاه عباسی ممکن است به شکل 3 و 4.3″).ساده، کنگره دار، لب برگردان و یا تا خورده ترسیم شوند. (تصاویر 3)

“تصویر3.3”: گل شاه عباسی با برگ های کنگره دار

“تصویر4.3”: گل شاه عباسی با برگ های ساده (امینی و زمانیان،1385)

جوانه شکوفه : عامل پرکردن فضای بین برگ ها بوده، به صورت اشکال گرد، دندان موشی، حلزونی وبرگی ترسیم می شود(“تصاویر 5.3 و 6.3”)، (امینی وزمانیان ،1385)

“تصویر5.3”: گل شاه عباسی با شکوفه های گرد

“تصویر6.3″: گل شاه عباسی با شکوفه های دندان موشی

گل شاه عباسی در تزئینات کاخ توپکاپی به کرّات مورد استفاده قرار گرفته است . انار میوه ویژه آئین مهر است و ترسیم گل اناری به دلیل جنبه تقدسی آن ، از روزگاران کهن در ایران زمین و سرزمین های مرتبط متداول بوده است. وجود نقش گل اناری بر دیوارهای توپکاپی می تواند تحت تاثیر هنرمندان ایرانی استخدام در دربار عثمانی و یا نشات گرفته از هنر بیرانسی بسیار متاثر از آئین مهر حاکم بر منطقه بوده باشد، ولی گونه ترکیبی گل اناری با جوانه و برگ که گل شاه عباسی نام دارد، مسلما” هم زمان با اوج این شیوه ترسیم در زمان شاه عباس صفوی، در هنر عثمانی ظهور کرده است (” تصاویر 7.3 و 8.3″) .

” تصویر 7.3″: گل شاه عباسی با برگ های ساده و جوانه شکوفه گرد. درحاشیه تصویر،نقش نمادین ماه- که نماد کشورهای اسلامی است ولی قدمت آن به پیش از اسلام می رسد- با تثلیث مهری به چشم می خورد (Anonymous,2008e)

“تصویر 8.3”: در این تصویردو نقش متفاوت ازگل شاه عباسی یکی با برگهای ساده و جوانه شکوفه دندان موشی ودیگری به طرزانتزاعی تری با برگ های لب برگردان و بدون شکوفه (متفاوت با شاه عباسی ایرانی) ترسیم شده است.درون گل اناری میان شاه عباسی سه شکوفه نمادین (تثلیث مهر) ترسیم شده است (Anonymous,2008e)

4. نقش سرو
وجود کثرت نقش سرو به شکل های طبیعی ونمادین درتزئینات کاخ توپکاپی (“تصاویر 2.2 ، 1.4 ، 2.4″) تحت تاثیر تقدس دیر باز سرو در خاورمیانه و منطقه بوده است . سرو ایرانی درشانی است که اشوزرتشت پیامبر با دست خود این درخت بهشتی را درکاشمر و فریومد می کارد ومتوکل عباسی به دلیل قطع کردن یکی از آنها، توسط غلامانش به قتل می رسد …
با وجودی که سرو ، کاج ، چنار ، بلوط و سروکوهی درختان مقدس اقوام ترک به شمار می آمدند، کلیه عناصر طبیعی و گونه های درختی از تقدس برخوردار بودند، به طوری که قربانی کردن و ریختن خون حیوان قربانی در زیرسایه درخت ازعادات کهن فرمانروایان بود، بنابه افسانه خاقان های اویغور از درخت به دنیا می آمدند وجد ترکان اوغوز درختی مقدس بوده است، درخت درمیان گروهی از آنان (خزرها)، توتم (روح یا جانور حامی شخص) محسوب می گردید همچنانکه سمبول فرمانروایی وروح اجداد برای کلیه قبایل بود. بنا به روایت وقتی در زمان تولد محمود غزنوی پدرش درخواب درختی تنومند در محل تولد او می بیند ، به قدرت وفرمانروایی او در آینده یقین پیدا می کند. [Niayiş,2007] . درخت را سمبول حیات ابدی دانستن، از زمان سومرها مرسوم و ستایش آن(درخت حیات) در آذربایجان قدیم وملت های شرق میانه بسیار متداول بوده است . برروی بیشتر نقش برجسته ها، اشیا و مهرهای تهیه شده از آهن و استخوان توسط این اقوام، درخت حیات با دو حیوان قرینه ایستاده ، تصویرشده است در حالیکه درکتاب دده قورقود (شاه اثر ادبیات کلاسیک آذربایجان ) اینگونه وصف گردیده است : ” درختی که هر چه در اوج نظاره کنیم قسمت فوقانی وهرچه در زیر زمین پیش رویم، ریشه اش پیدا نیست. سرآن به بهشت آسمان نهم رسیده و ریشه اش در سرزمین زیرزمینی مردگان قراردارد ، تنه اش به عنوان دیرکی بین زمین وآسمان است و از ریشه اش آب حیات می جوشد”.[Niayiş,2007]

“تصویر1.4”: دراین تصویربا وجودی که شکل ترسیم سروها طبیعت گرا ست ولی تعداد آنها سمبولی از تثلیث مهری می باشد (Anonymous,2008e)

“تصویر2.4”: سروِ با شکوفه که نقشی سمبولیک از سرو است در کاشی های توپکاپی زیاد به چشم می خورد. (Anonymous,2008e)

5. نقش گرگ
حیوانات مقدس برای نیاکان واجداد باستانی ترکان ، یا توتم بوده ، منشا اصل ونسبی داشتند یادر ارتباط با خدای آسمان صاحب سیمایی مقدس می شدند. گاه فرستاده ای از جانب خدا بودند و گاه خدا خود درهیئت حیوانی مقدس درمیان مردم ظاهر می شد. در فولکلور مردم ترک که حیوانات وحشی سمبول نیروهای مافوق بشری بودند، گرگ جایگاهی نیمه خدای گونه داشت و برای پروتوترک ها توتم و سمبول حکومت به شمار می آمد. وجود نقش سر گرگ بر روی پرچم اقوام ترک نژاد، بر ادعای فوق صحه می گذارد.[Niayiş,2007]
در میان افسانه های فراوان و گاه متفاوت گرگ در فرهنگ ترکی ، مهمترین روایت که نقش اجدادی نیز بر گرگ قائل است بدین شرح می باشد: ” پدر اولیه ترک ها در ساحل غربی دریای خزر ( غرب دنیزی ) زندگی می کرد . خلق او دسته ای از هون ها بودند که با حمله ای ازجانب ملت های دیگر به هلاکت رسیدند . از اینان تنها نوزاد پسری زنده ماند که دشمنان بر او رحم آورده ، هلاکش نکردند ، دست ها و پاهایش را بریده ، در نیزاری رهایش ساختند . پس از رفتن دشمن، ماده گرگی به نام (آسنا) ، پسر بچه را از ترس دشمنان به غاری امن درگردنه ای مرتفع میان کوه آلتای درساحل شرقی دریای خزر که (ارگنه کن) نامیده می شود، برد . از او پرستاری کرد، شیرش داده بزرگش نمود، ماده گرگ واین آخرین باز مانده ترک ها صاحب ده فرزند نیمه گرگ ـ نیمه انسان شدند. هریک ازاین اولاد صاحب فرزند شده ، قبیله رااز نو گسترش دادند. باذوکات ترین و با درایت ترینشان، (آشینا) به عنوان خان ترک ها برگزیده شد. اونیز به عنوان نمادی از نژاد خود، بردرگاه چادرحکومتی، پرچمی با نقش سرگرگ، نصب نمود]هیئت,1365[.
گرگ پس ازاسلام درحالیکه بسیاری ازجنبه های الاهی خودرا از دست داه بود سمبول پهلوانی، نیرو و اقبال به شمار می آمد. امروزه در روستاهای شرق آناتولی برای جسارت بخشیدن به کودک اورا از پوست گرگ عبور می دهند. ازدندان گرگ به عنوان بلاگردان استفاده می شود و به میله گهواره کودک برای تضمین خوش سگالی او، استخوان گرگ می بندند . ترکان قشایی درمورد کسی که کارهایش براه ، بخت و اقبالش نیک باشد ضرب المثل : ” گرگ فلانی زوزه کشیده است” را به کار می برند ودر تبریز هم تا دهه های اخیر اعتقاد به استفاده از پنجه گرگ برای جسارت بخشیدن و معالجه کودکان بیمار درمیان عوام الناس وجود داشته است . ضرب المثل : ” فلانی مثل گرگ است ” که دلالت بر فرزانگی وزیرکی شخص دارد، در بیتی از اشعار نظامی به زیبایی بیان شده است:
” پدر بر پدر مرمرا ترک بود به فرزانگی هر یکی گرگ بود “.[Niayiş,2007]
وجود نقشی از گرگ در میان کاشیکاری های کاخ توپکاپی به دلیل اهمیت بسیار زیاد آن در نظام اعتقادی ترکان باستان می باشد که حتی با وجود گذر زمان و رنگ باختن مفاهیم اولیه، با ترسیمی واقعیت گرا و مضمونی نمادین (نماد قدرت ، حکومت ، فرزانگی و اقبال) درکاشیکاری های کاخ سلاطین عثمانی که خود را خلیفه مسلمین می نامیدند و شدیدا تابع نظام اعتقادی اسلامی بودند، ظاهر می گردد (” تصاویر 1.5 و 2.5″).

“تصویر1.5”: در این نقاشی که در موزه توپکاپی نگهداری می شود، به دلیل تاکید بر اهمیت، گرگ ها بزرگتر از دیگر حیوانات و در پیش زمینه (پلان اول) ترسیم شده اند.(Anonymous,2008e)

“تصویر2.5”: باوجود گذشت زمان طولانی و رنگ باختن تقدس گرگ در سایه مفاهیم اسلامی، ردپایی از این حیوان مقدس باستانی در کاشیکاری های توپکاپی به چشم می خورد (تنها یک نمونه) (Anonymous,2008e)

نتیجه گیری
اقوام ترک به واسطه ریشه های اعتقادی خود از تمایلاتی به شدت طبیعت گرا برخوردار می باشند، چرا که بنا به اعتقاد گذشتگانشان طبیعت، مقدس، دارای روح، عامل سرنوشت ساز و در تعاملی نزدیک با زندگی افراد بوده است؛ فرمانروایان در کنار عبادت خدای آسمان، در مقابل ماه و خورشید تعظیم می کردند و قهرمانان افسانه ای از درخت به دنیا می آمدند، حیوانات مقدس فرستاده ای از جانب خدا بودند درعین حالیکه مظهر نیروهای مافوق بشری به شمار می رفتند. برای تبیین طبیعت گرایی عثمانیان نیز همین بس که یک گل (لاله) چنان شانی می یابد که گل محبوب سلاطین محسوب گردیده، عنصری از نشان سلطنتی می شود- سلاطینی طبیعت گرا که در تصاویر پرتره خود به جای شمشیر، گل در دست می گیرند- حتی دوره اوج شکوفایی هنری، فرهنگی و علمی در مقطعی از حکومت عثمانی نیز، عصر لاله نامیده می شود. سقف ها و دیوارهای کاخ طبیعت گرای توپکاپی پراز نقوش منظری به دو شیوه طبیعت گرا و سمبولیک با سبکی تلفیقی از هنر ایرانی-سلجوقی، بیزانسی و عربی به شکل تصویرسازی با جزئیات کمتر با استفاده از قلم موی پهن تر و بهره مندی از فضای خالی بوم در ترکیب بندی اثر، برخلاف آنچه در هنر ایرانی است ، می باشد. عناصر منظری توپکاپی یا به طرزی سمبولیک ترسیم شده مضامینی چون قدرت ، ثروت و ارزش را نماد سازی نموده اند و یا به شیوه ای واقع گرا ـ طبیعت گرا ولی با هدف سمبولیزم و نماد سازی آذین بخش دیوارها و سقف های مجموعه کاخ بوده اند. به عنوان نمونه زمانی که سه نقش سرو، بدون شکوفه و واقع گرا ترسیم گردیده هدف، نماد سازی تثلیث مهری بوده است و نقش طبیعت گرای گرگ با هدف نماد سازی بارقه هایی از سنت و اعتقادات کهن، درکاخ عثمانی حضور پیدا کرده است .

منابع و ماخذ
امینی، نعیمه و زمانیان، پریسا.1385. شیوه ترسیم گل شاه عباسی در سایت اینترنتی: (www.Rugart.org) .
شایسته فر، مهناز.1384. موضوعات مذهبی در نگارگری دوران صفوی و عثمانی در مجله خیال شرقی. شماره1 .
هیئت، جواد.1365. نگاهی به تاریخ و فرهنگ ترکان.چاپ کاویان. تهران.
Niayiş,Ümid.2007.Türk inanc sistemi. Nurlar. Bakü.
Anonymous. 2008a.Culture of the ottoman empire.In:(www.wikipedia.com).
Anonymous .2008b. Karanfil.In:( www.wikipedia.com).
Anonymous. 2008c. Lale devri.In: ( www.wikipedia.com).
Anonymous . 2008d.Topkapi palace. In: ( www.wikipedia.com).
Anonymous. 2008e.The Topkapi palace museum.In:(www.ee.bilkent.edu.tr)