استاد: دکتر شهره جوادی
دانشجو: مریم لسان

ما درخت انار را پیش از این در هنر نگارگری مشاهده می کنیم . با وجود اینکه تاثیر باورهای کهن را نباید نادیده گرفت ، اما آوردن میوه انار در کنار میوه های بهشتی دیگر ،نشانگر فرهنگ قرآن و تاثیر آن بر “دروازه بهشت ” است . همچنین در توجه به فرم و شکل میوه انار در این فرش و بکار رفتن آن در کنار گلفرنگ نشانگر تاثیری است که از نقاشی های اروپائی گرفته است .

تصویر: میوه انار روی طاق دروازه بهشت

تصویر: میوه انار در مینیاتور (از کتاب نقاشی ایرانی بازیل گری ، تابلوی 51

گل زنبق :
زنبق گیاهی است پایا ، دارای برگهای دراز شمشیری و ساقه کوتاه ، با گلهای درشت و معطربه اقسام مختلف که مهمترین نوع آن  به رنگ بنفش یا کبود بروی ساقه نازکی قرار دارد .در فارسی زنبک یا زنبه نیز نامیده می شود و نام انگلیسی آن “IRIS” میباشد . یکی از نشانه های نمادی زنبق ، آزادی و آزادگی و سمبل آناهیتی معرفی شده و ارتباطش با آناهیتا به این صورت عنوان شده که از آنجا که گل زنبق در فصل بهار می شکفد ارتباط این الهه و نشانه طبیعی اش – گل زنبق – با فصل بهار یعنی زمان بازگشت مهر و رستاخیز زمین مشخص می شود . “در آغاز فصل بهار همراه با ظهور انبوهی از گلهای زنبق در این مناطق که به یاری باران و چشمه سارهای فصلی خود می روید (یعنی مظاهر زمینی آناهیتا) نباید در همانندی نام زنبق با آناهیتا تردیدی باقی گذارد . بنابرین می توان گفت زنبق در سفر چندهزار ساله خود ، از گلی وابسته به الهه سرزمین عیلامی شوش به نشانه ای برای آناهیتای آریائی ایرانی تبدیل شده است یا زنبق یاد امروزی نماد آناهیتای یاد شده در متن های کهن ایرانی است . “(شهدادی ، 1369 :ص156)
عده ای دیگر نیز بیان کرده اند که تصاویری که از گل زنبق در دوره های پیش از اسلام و همینطور پس از اسلام باقی مانده ، نقش لوتوس و شاید در مرحله دگردیسی نقش لوتوس به زنبق باشد (همان منبع :ص 140) در دوران بعد از اسلام ، نقش پردازی این گیاه همچنان تداوم می یابد و به شکلهای مختلف تجریدی مراحل رسیدن به شکل واقعی اش را می پیماید . تصویر پردازی زنبق در دوران پس از اسلام نیز همچنان در راستای باورهای پیشین به عنوان مظهری از آناهیتا دنبال شد . با شروع دوران صفوی و حتی کمی قبل از آن در گوشه و کنار مینیاتورها ، تصویر این گل مشاهده می شود . در این زمان دیگر هنرمند به شکلی واقع گرایانه به این گیاه رسیده است و از اواسط این دوره است که با گرفتن مکتب گل و مرغ ، تصاویر نقش شده از زنبق فزونی یافته و به هنرهای دیگر منجمله فرش رخنه می کند .در این زمان تعداد زیادی نقش زنبق در هنرهای مختلف حضور می یابد که شاید بتوان آنها را در ادامه همان نقوش قدیمی دنیای باستان و باورهای گذشته دانست .

تصویر:نقش گل زنبق یر روی ستون ها

بوته گل سه شاخه  :
نقش گل ، گل بوته یا درخت سه شاخه قدمتی طولانی در هنر ایران دارد ، که در آثار مختلفی از قبل و پس از اسلام نمود یافته است . تداوم این نقش به نوعی نشان دهنده مفهومی رمزی و نمادی است که باعث شده این نقش مایه سالهای متمادی به حیات خود ادامه دهد . بوته سه شاخه یا سه گل که در آن گل میانی معمولا بلندتر از سطح همردیف دو بوته گل دیگر است نشانگر طلوع خورشید ، اوج نیمروزی و غروب آن است . سیروس پرهام که در این رابطه تحقیق کرده معتقد است : ” راز و رمز این بوته های سه شاخه را در همان جا و همان دوران باید جست که این نقشمایه از آنجا و از آن زمان پیدا شده است . این “جا” و این “زمان” جائی جز شوش هزاره سوم و دورانی جز “عصر آفتاب ” نمیتواند باشد،…، در این خاستگاه و دوران پیش از تاریخ است که اعتقاد به “آسمان سه لایه ” و “افلاک سه گانه ” پدید می آید و استوار می گردد-عقیده اساطیری که بر آمده از نمود طبیعی مراحل سه گانه سیر خورشید است در آسمان و طلوع بامدادی و اوج نیمروزی و افول شامگاهی آن. “(پرهام ، 1371 :ص 298 ) این عقیده در مورد مراحل سه گانه خورشید را می توان در آئین میترائیسم نیز جستجو کرد . در مناسک و آئینهای میترائی ، این سه مرحله اهمیتی نمادین داشته اند. “کتیبه ها و پیکر کنده های مهری نشان می دهد که در مراسم قربانی  گاو مقدس ، دو تن به نامهای “کوتس” و “کوتوپاتس”نشانه بر آمدن و فروشدن آفتاب بوده اند و مهر که در میانه می ایستاده ،کنایه بوده است از آفتاب نیمروز.”(صمدی ، 1367 :ص 143) هاشم رضی تصویر درخت سه شاخه را گویای تثلیث میترا می داند . او در نقشی که از درخت سروی سه شاخه بجا مانده سر هر شاخه را نمایانگر میترا و دو جلوه او میداند (رضی ، 1381 :ص 525) . با همه این تفاصیل ، گفتنی است که نماد درخت سه شاخه منحصر به مراحل سه گانه خورشید نبوده و میتواند بیانگر پدیده های دیگر و رموز بسیار دیگری باشد . از آن جمله میتوان به باروری ، برکت و بارندگی اشاره کرد . از دیگر نماد ها باید مراحل سه گانه “کاشت” ، “داشت” و “برداشت” را عنوان کرد که نمونه دیگری از تفاسیر گیاه سه شاخه است . علاوه بر آن شاید بتوان این سه شاخه را مربوط به سه پایه آئین زرتشت یعنی پندار نیک ،گفتار نیک و کردار نیک دانست . این نقش مایه همچنان بعد از اسلام نیز در هنرهای مختلف  دیده می شود . ” پس از اسلام و شاید هم از اواخر دوران ساسانی ، مفاهیم رمزی این سگانگی و سه شاخگی ،پیوستگی نمادی آنها با خورشید و مواضع فلکی سه گانه اش ، از یاد ها رفته بود و هنرمندان و صنعتگران نمی دانستند که نگارگری ایشان بر کدام اندیشه و اعتقاد یا قانون و قاعده استوار بوده است . “(پرهام ، 1371:ص 364) گلی با بوته سه شاخه شبیه به گل آفتابگردان یا گل مینا در پائین فرش “دروازه بهشت ” بصورت طبیعت گرا و رئالیستی مشاهده می شود که به  میتواند ریشه در نقوش سنتی و گذشته ایران باستان داشته باشد .

تصویر: گل بوته سه شاخه فرش دروازه بهشت

در فرش “دروازه بهشت ” المانها و عناصری از طبیعت مانند کوه ، برکه یا چشمه ، آسمان و ابربصورت رئالیستی … به چشم میخورد که  از ویزگی های هنر دوره قاجار است و همچنین با مقایسه آن با هنر مینیاتور و شباهتی که با آن دارد این نکته که از هنر نگارگری الهام گرفته باشد بسیار محتمل است .( کوه ، چشمه ، درخت مقدس در اوستا و دیگر متون باستانی آمده که اشاره به آئینهای مهر و آناهیتا و زرتشت دارد .)

تاثیر مینیاتور بر فرش :
به طور کلی می توان این نتیجه را گرفت که : کاربرد اشکال طبیعی در قالب غیرطبیعی و صحنه پردازیهای بدیع و غریب که از ویژگیهای نگارگری ایران است در فرش دروازه بهشت تجلی پیدا کرده است .
درخت چنار با برگهای چند پر ، درختان گوناگون که نسبت به عالم واقعی نامانوسند با گل و بوته هائی که بزرگتر از اندازه طبیعی و گاه هم اندازه با درختان بلند و تنومند جلوه گری می کنند(بوته گل سرخ در
پائین فرش هم اندازه با درخت بید مجنون بافته شده است) ، عدم رعایت پرسپکتیو و …  همه و همه نشان از تاثیرات نقاشی ایرانی بر فرش دروازه بهشت دارند .
نقش گل رز (گل فرنگ ) در فرش دروازه بهشت :
تعریف : طرح گلفرنگ در حقیقت نقش یک گل سرخ یا رز شکفته با برگهای اطرافش است . پرویز تناولی در مورد طرح گلفرنگ مینویسد : ” طرح گلفرنگ از طرحهای اصیل و قدیم ایران است که نمونه های آن در برخی آثار گذشته از جمله منسوجات و کاشی های قرن یازدهم هجری به بعد دیده می شود .”(ژوله ، 1382 : ص 34 ) اما به عقیده برخی انتقال چنین نقشی بروی فرشهای گره دار ایران و پراکندگی آن در بسیاری از نقاط فرشبافی ایران نمیتواند سابقه ای بیش از 150 سال داشته باشد و قدیمی ترین فرشهای منقوش به این طرح به دوره شاهان قاجار بازمیگردد . زیرا اوج تشدید کاربرد طرحهای دوران سلطنت ناصرالدین شاه دانست (همان منبع  : ص34) . در این زمان بود که با مسافرتهای مکرر درباریان و پادشاهان بویژه به کشورهای فرانسه و انگلیس ، نمونه های مختلفی از عناصر تزئینی گل فرنگ مآب به ایران راه یافت و حضور فراگیر آنها بهمراه نقوش و عناصر تزئینی هنرنای فرانسوی را میتوان در معماری آن دوران (گچبری ، کاشیکاری و …) مشاهده کرد .

تصویر: گلفرنگ در فرش “دروازه بهشت “

در فرش دروازه بهشت وجود گل سرخ درشت و همچنین سایه پردازی ای که در آن صورت گرفته حاکی از آن است که این نقش مایه ملهم از نقاشی هائی است که در دوره قاجار از اروپا وارد هنر ایران شد .

"دانلود فایل های پیوست مطلب"
-----------------------------------------------------------------------------------------
بررسی منظره پردازی در فرش «دروازه بهشت» - قسمت دوم (298.4 KB)
       تعداد دانلود: 1
       زمان آخرین دانلود: سه‌شنبه, 1 آوریل 2014
------------------------------------------------------------------------------------------