استاد: دکتر شهره جوادی
دانشجو: مریم لسان
معرفی فرش ” دروازه بهشت”
فرش دروازه بهشت یکی از جالبترین و باشکوه ترین قالیهای بافت اصفهان در سده 13 ه.ق است و طرح محرابی ، معروف به دروازه بهشت یا محرابی دورنما دارد . دورنما بدون در نظر گرفتن اصول مناظر و مرایا طراحی شده و کاملا به سبک طرحهای اصیل ایرانی است . طاق محراب پوشیده از نقوش گل و برگ و میوه های بهشتی مانند انگور ، انار ، سیب و انجیر میباشد که بر روی زمینه سورمه ای نقش بسته اند . محراب بر روی دو ستون به رنگ فیروزه ای پوشیده از نقوش گل و مرغ استوار گشته است . فضای زیر محراب نمائی از بهشت است با آبگیر و آسمانی برنگ فیروزه ای ، گوئی بافنده تمام ذهنیات و برداشتهای خود را از بهشتی که در کلام الله مجید به مومنان وعده داده شده است ، به تصویر کشیده است . حاشیه اصلی قالی با زمینه ای به رنگ روشن پوشیده از طرح گل و مرغ است . حاشیه اصلی توسط چند حاشیه فرعی با نقش بندی کتیبه ای و گل و مرغ محاط گردیده است . ترکیب رنگها و هماهنگی طرح و نقش، مهارت و نبوغ هنرمندان اصفهان را بخوبی نشان می دهد . (فران ، 1383 :ص 24)
ایران شناش مشهور ، ریچارد اتینگهاون سنت طراحی ایران را بر اساس سه ویژگی “قوت رنگ آمیزی” ، “تجریدگرائی” و در” آرمان خواهی” توصیف و تعریف می کند . او غلبه رنگهای فروزان و گل و گیاه را در طراحی قالیهای ایرانی نشانه ای میداند از آرمان خواهی مردمانی که محیط زیست بیشترینشان خشک است و خالی از خرمی . قالی ایران اثر از تلاش پایان ناپذیرمردمانی دارد که می خواهند واقعیت زودگذر و گریزان بهار خرم رنگارنگ را تسخیر کنند و جاویدان سازند .در جستجوی زمینه ها یا بنیادهای طرح قالی ایرانی ، باید بیش از هر چیز به نقشه باغها و تصور ایرانی از باغ فردوس (paradise) که گلستان مینوی است ، توجه کرد .فکر باغ را نمیتوان از مفهوم فردوس جدا کرد ، زیرا فردوس باغی است عظیمتر ، با زیبائیهای پایدار و جذابیت های گوناگون و فراوانتر ، این باغ فردوس یکی از اساسی ترین مفاهیم در فرهنگ ایرانی است و همیشه موقعیتی مرکزی در اندیشه و احساسات ایرانیان داشته است ، و بسیاری از قالیهای ایرانی چیزی جز تلاش برای شکوفا داشتن گلزارها و بوستانها نیستند و همه را مقصود آن است که باغ آرمانی ملکوتی را بر زمین و عالم خاکی شکوفا سازند . و در بسیاری از موارد این اندیشه بر شهرت فرش نیز تاثیرگذار است ،فرش دروازه بهشت هم همانگونه که از نامش پیداست چشم اندازی است به سوی عالم معنا .
عکس: فرش دروازه بهشت
نقوش فرش “دروازه بهشت ” :
فرش یکی از هنرهائی است که نقوش نمادین به مقدار زیادی در آن حضور یافته است . این نقوش به صورتهای مختلف و همراه با عناصر تزئینی دیگر در قالی “دروازه بهشت ” جای گرفته است . گاهی نیز کل فرش بر اساس نماد و رمز شکل گرفته . شکل گیری فرش “دروازه بهشت ” نیز بر پایه باورهای نمادین بوده است .(مفهوم پردیس و بهشت و…)
در فرش “دروازه بهشت ” ، تزئینات به گونه ای است که انواع مختلف نقوش در ترکیب بندی های گوناگون در کنار یکدیگر طراحی شده اند و نقوش نمادین و تزئینات غیرنمادین همراه با هم در این قالی قرار گرفته اند . آنچه قابل توجه است این است که اینگونه نقوش در فرش ، تذهیب ، تجلید و کاشیکاری و مینیاتور و … در بسیاری از مواقع شباهت بسیاری به یکدیگر داشته و بنابرین این امکان را حاصل میسازند که نقوش آنها بر یکدیگر تاثیرگذار بوده اند . در این مورد آذرپاد این نتیجه را گرفته که : “هنرمندان تذهیب کار برای طراحی نقوش ، چه برای قالی و چه برای تزئینات معماری مانند کاشیکاری ، گچبری و آثار آجری نیز بکار پرداختند . کارهای این هنرمندان و همچنین هنرمندان خاتمکار مورد بهره برداری طراحان قالی قرار گرفت و طراحی های قالی نیز در نقوش تذهیب بازتاب یافت.”( آذرپاد ، 1372 :ص36) همچنین با مطالعه نقوش برخی از قالی ها با سقف های درونی این بناها این گمان بوجود می آید که تزئینات آنها در ارتباط با یکدیگر بوده و ناشی از وجود ایده آلهای یکسان در طراحی آنان بوده است . (ژوله ، 1381 : ص 36)
نقوش سنتی : این گروه شامل نقوش گیاهی و هندسی مباشد. نقوش گیاهی خود شامل گل اناری ، گل های ترکیبی و گل بوته های سه شاخه و اسلیمی هاو … می باشد .
نقوش هندسی نیز متشکل از طرحهای هندسی با خطوط راست و شکسته و انواع تقسیمات هندسی میباشد . از نقوش هندسی فرش دروازه بهشت نیز می توان به به کتیبه های واقع در حاشیه فرش اشاره کرد که ریشه یکی از این نقشها را آئین مهر می دانند (سواستیکا) . نقش محراب را که نیز توضیح آن در قبل مطرح شد می توان در زمره نقوش هندسی در نظر گرفت .
نقوش طبیعت گرا : این گروه متشکل از نقوش گیاهی وعناصری از طبیعت مانند(آسمان ، ابر ، کوه ،برکه و….)است که اکثرا همراه با یک یا چند نقش سنتی مورد استفاده قرار گرفته و به عنوان نقش اصلی اثر محسوب می شود .
نقوش گیاهی شامل گلها و گیاهانی است که در طبیعت وجود داشته و بعضا دارای سابقه ای نمادین در سنت نقش پردازی ایرانی می باشند . این گیاهان عبارتند از : درخت بید مجنون ، درخت چنار ، درخت سرو ، درخت انا ر، سیب ، انجیر ، انگور گل زنبق ، گل سرخ ، انواع درختان شکوفه دار ، بوته های کوچک و … که بصورت مجموعه ای از گل و گیاهان مختلف نشان داده شده اند . از دیگر نقوش طبیعت گرا ، عناصری از طبیعت مانند آسمان ، ابر، آب ، کوه ، تپه ، و سنگ و … است که وجود مشابه آن در مینیاتور ایرانی حاکی از آن است که بافندگان و طراحان فرش “دروازه بهشت ” از نقاشی و سایر هنرها الهام گرفته اند .
بررسی برخی از نقوش سنتی فرش دروازه بهشت :
گل اناری:
از اواخر دوره تیموری است که انار هم به تنهائی و هم بصورت گل انار در هنرهای تزئینی رخ می نماید . با نظری به گل اناری توجه شدید به طرحهای تجرید یافته انار و گل آن به خوبی حس می شود . این “ گل انار نخست به شکل میوه انار بود با شکوفه ای که از دهانش روئیده بود ، آنگاه در طرحهای بعدی بخشی از پوست انار باز شد و پس از آن همه پوست انار ترک ترک شده بر گرد میوه حلقه زده که هنوز نیز در وسط گل اناری ، دانه هائی که نشانه دانه های انار است پیداست . “( آذرپاد ، حسن و حشمتی رضوی، فضل الله ، 1372 :ص 126 ) حضور گل اناری در دوره صفویه به اوج خود رسید اما در فرش دروازه بهشت به میزان کم و ناچیز در ترکیب با سایر درختان و درختچه های طبیعت گرا مشاهده می شود .
تصویر: گل اناری در متن فرش
خورشید آریائی (گردونه خورشید ) :
در حاشیه کناری فرش ، بصورت یکی در میان با کتیبه ها ، نقشی قرار گرفته که یکی از دیرین سالترین نقشمایه های باستانی است و به سواستیکا معروف است و اثر آن در یک مسیر چندین هزار ساله در بیشتر تمدنهای کهن به جای مانده است . ” این نشانه شگرف پر اسرار ، که از شگفتیهای تمدت بشری است ، در چین علامت شادکامی و خوشبختی و در ایران و هند و نزد اقوام آریائی ، مظهر و نشانه نمادین خورشید بوده است و به حکم همین مفهوم فرهنگی-تاریخی است که آنرا “خورشید آریائی” نامیده ایم.”(پرهام ، 1371 :ص 98) کهن ترین نمونه خورشید آریائی در آثار هزاره پنجم و چهارم پیش از میلاد در شوش یافت شده.(همان منبع :ص 98 ) زادگاه این نگاره را آسیای مرکزی دانسته اند . نقشمایه گردونه خورشید از نگاره های مختص فرشبافی است که در دیگر هنرها رواج نیافته است (پرهام ، 1371 :ص 99). و آنکه قالیبافان فارس آنرا غالبا در مرکز ترنجها جای می دهند می تواند اشاره ای رمزی به مرکزیت خورشید در ایران باستان باشد(همان منبع :ص 99 ) .
تصویر: خورشید آریائی در حاشیه
بررسی برخی از نقوش طبیعت گرا فرش دروازه بهشت :
درخت بید مجنون :
طرح بید مجنون یکی از مشهورترین و جالبترین طرحهای قدیمی ایران است و در ترکیب بید و سرو و درخت تبریزی و درختان میوه چنان جالب توجه و دارای خصوصیات و ویژگیهائی است که در کلیه کشورهای تهیه کننده قالی از آن تقلید شده است. این طرح در گذشته کاملا با خطوط شکسته بافته می شده و بهمین خاطر اصل و منشا آن روستاهای ایران بوده است . (ادواردز،1368 :ص 58) در فرش دروازه بهشت از درخت بیدی استفاده شده که مانند نمونه های گذشته دیگر هندسی و انتزاعی نیست بلکه طرح برگرفته از فرم طبیعی یک درخت ساده بید می باشد و این حاکی از تاثیری است که مینیاتور بر این فرش داشته و ما درخت بید به این شکل را در هنر مینیاتور میبینیم . درخت بید در فرش دروازه بهشت مانند هنر مینیاتور بصورت طبیعی و با ریزه کاریها و برگهای ریز و تنه کارشده میباشد .
تصویر : درخت بید بصورت واقع گرا در فرش دروازه بهشت
تصویر: بخشی از مینیاتور کتاب نقاشی ایرانی بازیل گری(تابلوی 2) فرم درخت بید در اینجا ملهم از طبیعت است .
درخت چنار :
در متن این فرش در پائین سمت راست درخت چناری را مشاهده میکنیم که از سایر گل و بوته ها و درختان بکار رفته بزرگتر است . تا این دوره (قاجار) نقش درخت چنار در فرش مشاهده نمی شود (نه بصورت انتزاعی و نه طبیعت گرا) . با مقایسه ای که در هنر نگارگری به میان می آید این موضوع روشن میشود که درخت چنار از مینیاتور وارد هنر فرشبافی شده است . (در اینجا نیز مانند مینیاتور تناسبات رعایت نشده و عناصر طبیعت در فضاهی ترکیبی از واقعیت و خیال جلوه گر می شوند
تصویر: درخت چنار در متن فرش دروازه بهشت
تصاویر: درخت چنار در مینیاتور (از کتاب نقاشی ایرانی بازیل گری تابلوی 58 و تابلوی 66
درخت انار(میوه انار) :
طاق محراب پوشیده از نقوش گل و برگ و میوه های بهشتی بوده که یکی از آنها انار است ؛ در فرهنگ ایرانی ، برای بعضی از گیاهان ، خواص و قداستی خاص قائلند که از جمله آنها انار می باشد که از جنبه های گوناگون تقدس یافته و نمادین گشته است . انار از روزگار آشوریان مظهر حاصلخیزی و برکت و باروری بوده است . (میوه ایست که آب اندک میخواهد و بسیار مقاوم است و د رهر خاکی میروید) . از هزاره سوم پیش از میلاد ، معانی رمزی و نمادین انار شکل گرفته و از این زمان است که انار به عنوان نمادی مهری (شاید در تشابه با خورشید قرمز رنگ غروب) نمود می یابد . ” انار البته ، به قیاس شکل گرد و کروی و نیز رنگ سرخش ، که رنگ آفتاب غروب است ، از دیرباز مظهر خورشید بوده ” (پرهام ، 1371 :ص364)
درخت انار در آئین مزدیسنا مقدس به شمار می آمده و از درختان مینوی و از عناصر مقدس و خجسته شناخته می شود . و در اسلام نیز از انار به عنوان میوه بهشتی یادشده است . در قرآن دوبار در سوره انعام (آیات 99 و 141) نام انار به تنهائی و یک بار هم در سوره الرحمن (آیه 68) به عنوان میوه بهشتی آمده است .”فیهما فاکهه و نخل و رمان” و تقدس و بهشتی بودن انار به روایات مختلفی در متون اسلامی ذکر شده است . و در قالیهای سجاده ای انار به عنوان میوه ای بهشتی استفاده می شود.
بررسی منظره پردازی در فرش «دروازه بهشت» – قسمت اول (228.3 KB)
تعداد دانلود: 2
زمان آخرین دانلود: جمعه, 1 آگوست 2014
------------------------------------------------------------------------------------------