1.چکیده
” و از آب همه چیز زنده است”       (سوره انبیا آیه 30)
آب به عنوان یکی از اساسی ترین عناصر طبیعی منظر و به تبع آن منظر شهری، از دیروز تا امروز، تاثیر بسزایی در شکل گیری و اثربخشی فضاهای شهری داشته و همواره جلوه های مختلف آن باعث تهییج و تحریک گرایش انسان به زیبایی شده است. ارزش های وجودی آب تنها از نوع زیبایی‌شناختی نبوده بلکه به عمیق ترین و درونی ترین بخش طبیعت ما باز می‌گردد. چنین محرکی انسان را به سوی شناخت ویژگی های فیزیکی، بصری و ذهنی آب سوق داده و همین شناخت دستمایه طراحی های انسان در غالب حوض ها، آب نماها، فواره ها و …شده است.
امروزه با گسترش بی‌رویه شهرها و آلودگی های ناشی از آن، حضور و تاثیر عناصر طبیعی چون آب در عرصه فضاهای شهری سبب نزدیکی هرچه بیشتر انسان به طبیعت و کاهش فشارهای روحی و روانی او خواهد بود. با توجه به این نیاز، این مقاله می کوشد به شناخت ویژگی های آب در بستر شهر و اثرات آن برروی انسان بپردازد که این شناخت متکی بر مطالعات نظری و بررسی مصادیق و مشاهدات نویسندگان مقاله خواهد بود.
نخستین گام در این مسیر پیرامون بسترهای طبیعی آب در شهر برداشته می شود و به تامل و تعمق در پدیده های طبیعی چون سواحل رودها و دریاها می پردازد. در این رهگذر جلوه های متفاوتی از آب درک می شود که هرکدام بر اساس بخشی از ویژگی های آن شکل گرفته است. برای ارتقا کیفیت نمایش این جلوه ها باید به عوامل تاثیرگذار در خلق این ویژگی ها نظیر فرم، رنگ و بافت ظرف دربرگیرنده توجه کرد؛ گام بعدی این ویژگی ها را در مصادیقی از دست ساخت های بشر مورد بررسی قرار می دهد؛ و سرانجام پس از دسته بندی روش های بهره گیری از آب و تاثیر آن بر افراد، نکات مورد توجه در خصوص بهره مندی هرچه مفیدتر و موثرتر از آب در طراحی منظر شهری ارائه خواهد شد.
کلمات کلیدی: آب، آب نما، معماری منظر، منظر شهری،کناره رودخانه، ساحل دریا

2.سرآغاز
در شکل گیری و کمال معماری و شهرسازی ایران از روزگارهای کهن، آب ایفاگر نقش ارزشمندی بوده است. در ایفای این نقش چگونگی تماس با آب، دریافت معانی معنوی آن و توجه به آثار مثبت روانی حاصل از این تماس ، هیچگاه تفننی نبوده بلکه فراتر از آن به عنوان عنصری با ویژگی های والای معنوی  و روحانی در طرح های انسانی حضور یافته است. آب در محیط زندگی اانسان و در جوامع مختلف، بنابر باورها، اعتقادات و اسطوره هایشان، معانی ویژه ای می یابد که دامنه آن از تقدس تا مادیت صرف گسترده است. بدین ترتیب یکی از وجوه بارز و نمادین مباحث معنوی حیات جنبه نمادین و معانی معنوی آب است که در هر مجموعه فرهنگی، مذهبی از جمله ایران اهمیت فراوانی دارد. به عنوان مثال گذشتن از آب در اساطیر ایرانی از اهمیت خاصی برخوردار است چنانچه قهرمانان این سرزمین پیش از رسیدن به موفقیتی بزرگ آز آب می گذشتندتا با هر بار گذشتن از آب تولدی تازه وقوع یابد.(بهار، مهرداد.1375)
به نقل از سایمونز امروزه که انسان در ارتباط با طبیعت و نحوه برخورد و بهره برداری از آن، با آگاهی نسبت به نتایج این برخوردها، تجارب متفاوت و متنوعی را در دست دارد. که این تجارب اورا به سمت دخیل کردن معنویت در طرح ها و برنامه های محیط زیستی سوق داده است.(نقی زاده، محمد. 1382.ص72)، به این ترتیب پرداختن به نقش معانی در زندگی انسان و تاثیر بر روان و رفتار او و به تبع آن استفاده صحیح و موثر از آب ضروری به نظر می رسد.
این مقاله می کوشد بدون ادعای پرداختن  به همه جوانب موضوع، به بررسی تاثیرات گوناگون آب- در نتیجه کیفیت های حسی و جلوه های مختلف حضور- بر انسان و برانگیختن حالات متفاوت در او، بپردازد. بر آوردن نیاز های انسان کاری بس دشوار و پیچیده است، بنابراین شناخت ویژگی های هریک از عناصر دخیل در طراحی منظر او را در نیل به این هدف یاری خواهد داد.

3.مروری بر ادبیات تحقیق
به طور کلی می توان پژوهش های پیشین را به دو دسته تقسیم کرد. دسته نخست مقالات و کتبی که پیرامون سیر تاریخی حضور آب در محیط زیست انسان است، که مضامین آن ها شامل دیدگاه کاربردی ونیز دیدگاه های دینی، اعتقادی، اسطوره ای می باشد. دسته دوم مدارکی است که به آب، اختصاصا به عنوان ابزاری برای طراح منظر توجه کرده و چگونگی نگرش به آب در این زمینه را مورد برسی قرار داده است. که این دسته از قرابت بیشتری با دیدگاه ها و دغدغه های نویسندگان مقاله برخوردار بود.
امروزه نگرش مکانیکی حاکم بر عالم هستی سبب بهره گیری از عناصر طبیعی در راستای ادامه حرکت فیزیکی و مادی است. در حالی که با توجه به ساحت معنوی و مادی انسان، حتی اشیا بیجان چون آب نیز واجد معنا می باشند که مسلما شناخت این معانی علاوه بر غنای زندگی معنوی انسان او را در زمینه های کمی و مادی نیز یاری می دهد. کاهش تماس انسان با طبیعت در دهه های اخیر سبب واکنش و چاره اندیشی جوامع مختلف نسبت این موضوع شده است. از این رو در این میان نیاز انسان به طبیعت در حوزه روان مورد توجه قرار گرفته است. لیکن ضعف موجود در حوزه های معنوی و روحانی در این رابطه همچنان پررنگ است. این جنبه های از نیاز های انسان را می توان در مقولای چون آرامش، تمرکز، تفکر، نشاط، پویایی، زیبایی، لطافت و… دسته بندی کرد.
در نهایت در مقاله حاضر با هدف بررسی تاثیر آب بر انسان به عنوان ابزار طراح منظر و با تاکید بر ارزش های حسی و روانی آن، در تحلیلی دو مرحله ای ابتدا ارزش های حسی آب، شامل رنگ، بافت، موسیقی، حرکت و سکون و انعکاس، بررسی شده، سپس جلوه های مختلف حضور آب در منظر همراه با نمونه های شهری آن ارائه شده است.

 4.آ مثل آوای آبی آب
آب از سنگ می جوشد و از خاک به آبگیرها نشست می کند، آبگیرها به نهرها سرریز می شوند، نهرها به هم می‌پیوندند و نهرهای بزرگتر و رودهایی وسیع و عمیق ایجاد می کنند. رود ها که محل تمرکز و تبادل، حاصلخیزی و غنای مواد غذایی و آب هستند، مقصدها را به هم مربوط می‌سازند، مانند نقشه راه رسیدن به قلمروهای دوردست را مشخص می‌کنند و دهانه آن ها در ماورای ساحل، دروازه ای بین دریا و زمین ایجاد می کند. تمام شهر های دنیا زمانی کنار رود بنا شده بودند یعنی در دهانه ها، محل شاخه ها، یا محدوده آب های قابل قایقرانی و به راستی برخی رودها نظیر دجله و فرات مترادف تمدن هستند(اسپیرن،آن ویستون.1384.ص203). بنا بر این فرایند، آب هیچگاه به شکل یک اتفاق گسسته باقی نمی ماند و هرگز در انحصار زمان یا مکان مشخصی نیست. آب واسطه ایست که فرایندهای حیات در آن به وقوع می‌پیوندند و شاید همین امر دلیل علاقه غریزی ما نسبت به آب باشد.
آب به عنوان عنصری ساده در طبیعت تجلی می‌یابد و همگام این سادگی، سرشار از پیچیدگی هایی است که آن ها را در اثرات گوناگون خود ظاهر می سازد. آب با انعکاس آبی آسمان در دل خود، آیینه تمام نمای هستی را به نمایش می‌گذارد. از دیرباز نیاکان ما آب را مقدس و ایزدی می شماردند و آن رامحترم می داشتند و پس از آن نیز در فرهنگ اسلامی آب به عنوان نماد زندگی، بهشت، پاکی، و نشانه زیبایی و آبادانی مورد اشاره قرار گرفته است.
ایرانیان همیشه سعی داشتند آب را به بهترین وجه نشان دهند. زمانی در نیایشگاه ها معماری به سوی آب شتافت و در کنار آن آرام ‌گرفت و در زمان و مکانی دیگر معماران آب را به درون بنا و شهر آوردند. بدین ترتیب شاید آب را توان این باشد که در این شهر پرغوغا و آلوده ما را به سرشت وجودیمان پیوند زند.
این توانایی آب در برانگیختن ذهن و جلب توجه انسان آن را به یکی از مهمترین و چند سویه ترین ابزارهای طراحی محیط و منظر تبدیل کرده است. شناخت ارزش های آب که در این مقاله به ارزش های حسی و کاربردی تقسیم شده است، راهنمای ما برای به کاربردن این عنصر در طراحی خواهد بود.

 4-1.آب به عنوان ابزار طراح
آّب در خود صفتی بیش از صفات قوت جسمانی دارد و به نقل از بورکهارت نمودگار روح است. نمودگاری که نه تنها در فرهنگ ایران بلکه در سایر فرهنگ ها نیز متجلی است. مفهوم روحی که چون به آب می نگرد خود را باز می شناسد و از حرکت آن تاب و توان و در سکون آن آرامش و در زلالی آن پاکی را می یابد. چنین است که با اضافه کردن آب به هر مکانی می توان بر غنای حسی آن افزود.(فیروزان، مهدی. 1380.ص160) مشاهده حالات مختلف آب و صدای حاصل از آن ها از نظر روانی افکار خسته التیام بخشیده و برای کوتاه زمانی آن ها را از واقعیات به جهان عمیق آرامش فرو‌می برد.
ماتلاک در کتاب خود به نقل از نورمن بوث می گوید: کلیه ویژگی های مرئی آب، مستقیما به عوامل خارجی مربوط به آن- شکل پذیری، صدا، انعکاس و …- وابسته است و در حقیقت طراح در پروژه های مربوط به آب بر طراحی ظرف تاکید می ورزد.
وجود آب در منظر باعث ایجاد خاطره های جمعی مشترک می شود و کیفیت رمانتیک آب در حالات مختلف تاثیرات متفاوتی بر انسان دارد. آب با تداعی حیات و سرزندگی برای آدمی، حسی از امنیت و اطمینان خاطر را در او برمی انگیزد. شاید به همین دلیل باشد که مردم در سفرها مکان هایی را که آب و به تبع آن درختان و سایه ای وجود دارد، برای استراحت انتخاب می کنند. “هرجا آب به نحوی در شهر امکان تجلی می یابد، همواره نقش بارزی در جذب مردم همان شهر یا مسافران ایفا می کند. هریک از این دو حالت تاثیر بسزایی در چهره بسیاری از شهرهای دنیا  و تصویر ذهنی مردمان آن گذاشته است. ما اغلب ونیز را با کانال هایش، اصفهان و اهواز را با رودهایش و بوشهر را به عنوان بندرگاهی ساحلی به خاطر می آوریم”(جهانشاه، پاکزاد. 1385. ص341).
برای نشان دادن کیفیات حسی آب در طراحی منظر می بایست جنبه های عملکردی، زیبایی و ویژگی های حسی آن را شناخت. در ادامه ارزش های حسی و جلوه هایی از حضور آب در منظر بررسی خواهد شد.

 4-1-1. ارزش های حسی آب
رنگ
آب همواره حالت یکسانی نداشته و هر زمان جلوه تازه ای می یابد. تغییر فصل و ساعت در هر لحظه آب را به رنگی متفاوت در می آورد. حال آنکه خصلت وجودی ذرات آب نیز در تعیین رنگ و گونگونی آن دخیلند. ٌرنگ بر اثر انعکاساتی که در سطح آب صورت می گیرد، بر اثر ویژگی پخش کنندگی و نیز از رنگ ظرف آن به وجود می آید(ماتلاک،جان. ال. 1379.ص161). این رنگ های متنوع القاگر احساساتی متنوع در بیننده نیز خواهند بود. آبی زلال صبح‌دم، متین، آرام و خنک ما را به آرامش  می خواند و در نهایت فضای‌بنفش هنگامه غروب، مرموز، قدرتمند و کمیاب است؛ آرام اما توام با انتظار وقوع خبری در سایه ها. ( صورت های شماره 1 و 2)

صورت شماره1. جلوه های متفاوت آب در هر لحظه
آبی که کیفیت بالایی داشته باشد رنگ کمی دارد. ظروف سفید یاآیینه ای شفافیت آب را نشان داده و آن را کم عمق جلوه می دهند. کاشیکاری های آبی روشن حوض ها، شفافیت،  پاکی و خلوص آب را نشان داده و ظروف آبی تیره و سیاه رنگ بازتابها را به حداکثر رسانده، تصویری از اعماق آب ارائه می دهند.

 بافت
آن گاه که آب حرکت می کند، بافت سطح آن توسط بافت ظرف و ویژگی های عمق و جریان آن شکل می گیرد. آشفتگی در جریان آب بافت سطح را افزایش می دهد. این افزایش بافت مانند یک دریای مواج پویایی و نشاط را به همراه دارد. ایجاد آشفتگی از طریق تنگ شدن مجرای آب و تفاوت های جزئی در مسیر آب ممکن می‌شود. یک دیوار پله ای قطرات آب را به جنبش وا می دارد و آبشار کوچک پرخروشی می سازد که می تواند در خود تابش را به تپش درآورد. ایجاد بافت در سطح آب و زیبا جلوه دادن آب در معماری و باغسازی گذشته ایران به چشم می خورد چنانچه در کتاب مرحوم پیرنیا می خوانیم: در کف آب نما و بیشتر جاهاییکه آب فرو می ریخت غالبا تخته سنگی با تراش سفید کبکی و با طرح‌های مختلف کار می گذاشتند که موج آب را زیبا جلوه دهد.( پیرنیا، محمد کریم. 1382. ص 289). (صورت های2و 15)

صورت شماره2. منظر، آب، رنگ، بافت، موسیقی

موسیقی آب
در محور آرامش دهی، آوای آب ، اگر به میزان معینی برسد در لبه شکست سکوت قرار می گیرد مانند آوای آرامش بخشی که از فواره ها شنیده می شود؛ آرامشی که نمایانگر سلطه انسان بر طبیعت است ودر واقع موسیقی روح و روان او محسوب می شود.
آوای آب همواره برای بشر مطبوع و دلپذیر بوده است. نیروی جادویی آب بیشتر از طریق منظر و صدای آن خود را بیان می کند. از روزن فواره آب واگرایانه تاب بر می دارد و به درون حوض ریزش می کند، صدای آن قطره ای از صدای رحمت بی نهایت وبی منت پروردگار است، صدای آن صدای بارانی است . چنانکه در کتاب حس وحدت می خوانیم.”افاضه فواره- زاینده دوایر آب با شعاع های دم افزون- آغازگر دوباره تناوب بسط و قبضی آگاهانه است”.( اردلان و بختیار. 1381. ص68)
همواره صدای آب تشدید کننده معنی آن است. صدای امواج آب، غلغل چشمه ها، غرش آبشارها، جست و خیز ماهی ها و شکستن امواج، همگی تصویر را در ذهن انسان پررنگ تر ساخته، دوام می بخشند. علاوه بر این بو و احساس رطوبت بر پوست نیز به عنوان محرکی حس مکان را غنی تر می سازد( ماتلاک،جان. ال. 1379.ص157). می توان تماس آب با پوست را صمیمی ترین تجربه شخصی و نشانه ورود به آرامش دانست، غوطه ور شدن در آب نیزنوعی رهایی و قطع ارتباط با دنیایی است که در بالای سطح آن قرار دارد و از این نظر برای طراح خالق مکان، از ارزش والایی برخوردار است.

حرکت و سکون
به طورکلی ظروف مشخص کننده رفتار آب خواهند بود آنگاه که ظرف اجازه حرکت به آب می دهد، رودها به وجود می آیند؛ زمانی نیز تالاب ها حاصل شکل ظرف اند، راکد و بی حرکت. این سکون  و یا روانی آب القاگر احساسات متفاوت و تعیین کننده ویژگی های دیگری از قبیل نوع پوشش گیاهی، جانوران و… خواهد بود. کشف ویژگی های ظروف مختلف در طبیعت به طراح این امکان را می‌دهد تا برای خلق حسی از یک رودخانه ظرفی درخور آن بسازد.
آبهای ساکن عنصراولیه در تقویت یک حس آرامش وآسودگی بوده و هم از جنبه بصری و هم از لحاظ ذهنی، منعکس کننده اند و انسان را به تامل وا می دارند. چنین آبی آرام اما شکننده است و کوچکترین نسیمی می تواند مفهوم بصری آن را در هم بریزد( ماتلاک،جان. ال. 1379.ص164). آب ساکن اشاره به ثبات، صلح و آشتی دارد، آرامش بخش است و نوازشگر روان انسان. چنین آبی توانایی ناچیزی در پوشاندن سرو صدای مزاحم دارد. آب ایستا و ساکن معمولا در دریاچه ها، برکه  ها، استخرها، حوض ها و یا رودخانه های کم شیب یافت می شود.

صورت شماره 3. آب ساکن: آینه، آرامش، تفکر
آبهای روان به دو صورت آبهای آبشاری و آبهای فورانی می باشند.آبهای آبشاری که تحت تأثیرجاذبه زمین حرکت می‌کنند و آبهای فورانی که تغییر مکان آنها توسط فشار بوده و حرکت آنها بوسیله نیروی جاذبه زمین کامل می‌گردد. این نوع، شامل فواره ها و امواج می‌باشد . ریزش آب معمولاً بصورت صفحه کامل ایجاد می شود. اگر جریان آب کاهش یابد ریزش آب بصورت صفحه شکسته است . نوع دیگر ریزش آب بصورت صفحه منقطع است.
در آبهای روان اگر جریان کند باشد و سطح آب یکنواخت، انعکاس نور در آن بخوبی قابل رؤیت استدر حالی که حرکت آب در یک سطح ناهموار باعث ورود هوا در آب می گردد و جریان متلاطم ایجاد می‌نماید و سرعت حرکت آب را تشدید می کند.
این آب های روان با خاصیت پویایی خود، تحریک کننده و پرانرژی هستند و در هر لحظه توجه بیننده را به خود جلب می کنند. علاوه بر این در ارتباط با رنگ و نور حالات هیجان انگیز و نشاط آوری را ایجاد می کنند. ممکن است صدای آب در حال حرکت چون آوازی لطیف باشد و یا برعکس چون  غرشی به گوش رسد. که در این صورت نیروی فراوانی در پوشاندن گوشخراش ترین سر و صداهای شهری خواهد داشت.(صورت های شماره 4، 5 و 6)

صورت شماره4. آب روان و حرکت

صورت شماره5. فواره، حرکت، نشاط، هیجان

صورت شماره6. امواج، تپش آبی تلاطم

"دانلود فایل های پیوست مطلب"
-----------------------------------------------------------------------------------------
ترانه ای از آب، طرحی از انسان؛ جایگاه آب در طراحی منظر شهری – قسمت اول (280.2 KB)
       تعداد دانلود: 17
       زمان آخرین دانلود: دوشنبه, 4 دسامبر 2017
------------------------------------------------------------------------------------------