منظر حاصل تعامل انسان با محیط اطراف خود می باشدبنابراین منظر طبیعی به عنوان زیر مجموعه ای از منظر،منظری است که حاصل تاثیرات عناصر طبیعی موجود بر ساختار معماری منظر می باشد.بی شک آنچه که عناصر طبیعی را برگزیده و تبدیل به عنصر منظر می کند ریشه فرهنگی این عناصر می باشدبا توجه به اهمیتی که گونه های گیاهی به خصوص درخت سرو در نقش برجسته های تخت جمشید دارند در این مقاله سعی بر آن شده است تا ریشه های فرهنگی این درخت آیینی بررسی شود .

درخت سرو در فرهنگ ایران جایگاه ویژه ای دارد و از هزاران سال پیش تاکنون مورد علاقه ایرانیان بوده است. گرامیداشت درخت سرو در فرهنگ ایران با گسترش آیین مهر در ایران کهن در پیوند است. در هزاره های دور ، نیاکان هوشمند ما که در طبیعت و با طبیعت زندگی می کردند، پس از مشاهده خورشید و ماه و ستارگان و تجربه تغییرات طبیعی فصول و کوتاهی و بلندی روز و شب ، فعالیت های روزانه خود را بر بنیان این پدیده های طبیعی و دگرگونی های آن ها تنظیم کردند و از آن ها بهره های فراوان بردند. از این روی “زندگی بخشی” این پدیده های طبیعی را ستودند و از میان این پدیده های طبیعی، خورشید که با پرتوهایش (مهر ) به این زمین و همه زیستمندان روی آن گرمای زندگی می بخشید ، بیش از همه مورد ستایش قرار گرفت. سپس نیاکانمان با ژرف نگری در بزرگترین منشاء نور مادی ( خورشید ) و با شناخت اثرات زندگی بخش پرتو های آن ( مهر ) به شناخت درونی بزرگترین منشاء نور مینوی ( خداوند ) دست یافتند و فروزهای پاک و جاودانش همچون مهر و محبت مینوی را ستودند و کوشیدند تا برترین صفاتی را که برای او متصور بودند همچون مهرورزی و پیمان داری و میانه روی و دادگستری را در نهاد خود نیز پرورش دهند و آن آیین را « آیین مهر» نامیدند.

آیین مهر در ایران و بسیاری از کشورهای جهان هزاران سال پایدار ماند و پیروان فراوان یافت چنان که در سده اول پیش از میلاد ، این آیین توسط رومی ها در سراسر قاره اروپا ، غرب و شمال آفریقا و آسیای کوچک و پیرامون دریای سیاه منتشر شد و طی پنج سده در بخش بزرگی از جهان گسترش یافت.
به نظر می رسد که آیین مهر را می توان « مادر همه آیین ها » دانست و هنوز نیز بسیاری از نماد ها و سنت های این آیین کهن به صورت های گوناگون در باورها و سنت های پیروان آیین های دیگر در میان ایرانیان و دیگر ملت های جهان زنده مانده است که یکی از آن ها « جشن یلدا » است.
جشن یلدا، جشن زایش مهر است. چون نیاکان ما می دانستند که از آغاز دی ماه، روزها به تدریج بلندتر و شب ها کوتاه تر می شود و خورشید هر روز بیش تر در آسمان می ماند و نور و گرمی می پراکند. از این روی در آخرین شب پاییز ( درازترین شب سال ) و پیش از آغاز نخستین روز زمستان، برآمدن « نخستین پرتوهای خورشید تابان » را که « مهر » می نامیدند ، به عنوان لحظه « زایش مهر » جشن می گرفتند که جشن « یلدا » و یا جشن « شب چله» نامیده شد. ( از اول دی ماه تا دهم بهمن ماه که 40 روز است ” چله بزرگ” نامیده می شود و از دهم بهمن ماه تا بیستم اسفند ماه نیز ” چله کوچک ” نامیده می شود چون در این 40 روز دوم یا چهله کوچک از شدت سرما نسبت به چهله بزرگ کاسته شده است.)

نگاره یک ) درخت سرو در سنگ نگاره های تخت جمشید

در باور پیروان آیین مهر، سرو درختی است که ویژه خورشید و زایش مهر است؛ درختی که همیشه سبز و با طراوت است و در برابر سردی و تاریکی پایداری می کند. از این روی سرو نماد مهر تابان و زندگی بخش و نشانه نامیرایی و آزادگی و پایداری در برابر نیروهای مرگ آور بود. از این روی در شب زایش مهر ، « سروِ مهر » را می آراستند و هدایایی در پایش می نهادند و با خود پیمان می بستند که برای سال دیگر نیز سرو همیشه سبز دیگری بنشانند. براین پایه، درخت سرو از دیرباز تاکنون عضوی ثابت و جدانشدنی از باغ های بهشت گونه ایرانی است که یادگار آن باغ های بهشتی هنوز بر روی سنگ نگاره های شهر پارسه و آثار برجای مانده از نیایشگاه های مهری و نقش های ابریشمی قالی های باغی ایرانی و بسیاری دیگر از آثار هنری دوره های مختلف تاریخی از گبه و گلیم و ترمه گرفته تا مینیاتور و کاشی کاری در بناهای مختلف برجای مانده است.

نگاره دو ) درخت سرو در سنگ نگاره های تخت جمشید، بازتابی از باغ های هخامنشی

نزد مهربانان، درخت سرو با صفاتی چون آزاد، راستین، بلند، سرفراز، سرکش ، تازه، جوان، جوانه، نوخاسته، سایه دست،سایه گستر، سهی، پابرجای،. پادرگل، پایدار، چمن زاد، بستانی و بوستان آرای شناخته شد و به کنایه از معشوق با صفاتی چون موزون،. سیمین، سیم اندام، گل اندام،. بهاراندام، لاله رنگ، سمن بار، سهی بالا، صنوبرخرام، طوبی خرام، خوش خرام ، پریشان خرام، قیامت خرام، بی پرواخرام، قیامت قیام، خرامنده، خرامان، چمان، ،سبک جولان، هوادار، خوش رفتار، روان، دلجوی ، قباپوش ، سبزپوش، یکتاپوش و … به ادبیات مردمان این سرزمین راه یافت:
سرو چمان من چرا میل چمن نمی‌کند / همدم گل نمی‌شود یاد سمن نمی ‌کند
( حافظ)
سرو بالای کمان ابرو اگر تیر زند / عاشق آن است که بر دیده نهد پیکان را
(سعدی)
آن میر غوغا را بگو، وان شور و سودا را بگو / وان سرو خضرا را بگو مستان سلامت می ‌کنند.
( مولوی)
گرت ز دست برآید چو نخل باش کریم / ورت ز دست نیاید چو سرو باش آزاد
(سعدی)
سرو شو از بند خود آزاد باش / شمع شو از خوردن خود شاد باش
( نظامی)
یکی بخرام در بستان که تا سرو روان بینی / دلت بگرفت در خانه برون آ تا جهان بینی .
( خاقانی)
چنان که یاد شد ، در آثار برجای مانده از دوران گسترش آیین مهر در ایران و اروپا، بسیاری از نمادهای مهری را که نزد مهربانان بسیار گرامی بود می توان یافت و سرو یکی از آن نمادهاست. اما “سرو مهر” را در شب زایش مهر با نمادها و نشانه هایی دیگر نیز می آراستند که هر یک نزد مهریان نشانی ویژه با پیامی رازگونه و نهفته در خویش بود. چنان که برفراز سرو به نشانه خورشید یا مهر تابان ستاره‌ای زرین یا سرخ برمی افراشتند و شاخه های درخت سرو را با دو رشته زرین و سیمین به نشانه خورشید و ماه می آراستند ( این ماه و خورشید در سنگ نگاره های برجای مانده از نیایشگاه های مهری، نماد هایی از سُل یا خدای خورشید و لونا یا خدای ماه هستند که با میترا یا مهر هم پیمان شدند. ) همچنین جوانان آرزومند به امید برآورده شدن آرزویشان، به گونه ای نمادین پارچه‌ای ابریشمی یا سیمین بر شاخه‌های سرو می‌آویختند و در پای سرو نیز هدایایی می گذاشتند.
از نمادهایی که می توان برای آذین بندی سرو مهر یا درخت یلدا استفاده نمود، می شود به این نمادها اشاره کرد: خورشید، شیر( نام و نشان مرحله چهارم ورود به آیین مهر، و نماد آتش / خورشید ) و یا شیر و خورشید ، هلال ماه و ستاره ای میان آن ( نشان پارسی یا مرحله پنجم در آیین مهر ) ، کلاغ ( پیک مهر و نام و نشان مرحله ششم ورود به آیین مهر )، تندیس زن ( نماد ناهید مادر مهر )، حلقه ( نماد مهر و نشان پیوند با مهر و مرحله هفتم ) ، صدف ( زایشگاه مهر )، دلفین ( پروراننده مهر )، گل نیلوفر آبی ( نگهدارنده مهر )، مروارید ( به نشانه مهر )، خروس سپید ( نماد مهر / سروش )، سگ ( یاور مهر )، نوارهای سرخ و زرد و آبی ( رنگ های شاخص به نشانه مهر، در تن پوش مهریان).
با توجه به مطالبی که گفته شد می توان به نقش فراطبیعی این عنصر برگزیده منظرین و جایگاه ویژه ای که در فرهنگ و ادبیات ایرانی دارد و همچنین علت انتخاب شدن این عنصرطبیعی برای نقش برجسته های تخت جمشید پی برد.