روانشناسی محیطی یک تخصص میــان رشتـــــه ای اســت که بر نحوه تعاملات انسان با محیطش مطالعه و تدقیق می نماید، گستره کاربرد واستفاده آن را در تخصص های زیر می توان مشاهده نمود:
Architectural psychology, Socio-architecture, Ecological psychology, Eco psychology
Behavioral geography, Environment-behavior studies, Environmental sociology
این رشته جهت بسط مفاهیم مورد نظر خود ازعلوم زیر کمک می گیرد:
Anthropology(انسان شناسی) , Geography(جغرافیا) , Sociology(جامعه شناسی), Psychology(روانشناسی) History(تاریخ), Political science(علوم سیاسی), Engineering(مهندسی), Planning(برنامه ریزی), Architecture(معماری), Urban design(طراحی شهری), Aesthetics(زیبا شناسی)
با توجه به نوظهور بودن روانشناسی محیطی، در میان متخصصان و صاحب نظران این رشته نیز هنوز اتفاق نظری در باب معانی بنیادین و تعاریف آن وجود ندارد. به عبارت دیگر درک دقیقی از چیستی موضوع در میان ایشان هنوز هم حاصل نشده است به طور مثال می توان به گفته های یکی از صاحب نظران در این مورد اشاره کرد. پروفسورGuido Francescato از صاحب نظران واستاد اسبق معماری در دانشگاه مریلند که در باب علوم رفتاری واثرات آن در معماری تحقیقات فراوانی کرده است می گوید:
از آنجا که تعـبیرات در باب روانشناسی محیطی در میان روش شناسیهای غیر متجانس، جهت گیریهای مفهومی – دریافتی و تاویلات، معلـق و سـرگردان است، تمیز و تشخیص چیستی و حدود آن با هر درجه ای از دقت بسیارمشـکل است. تنها می توان گفت بر ساختار اجتماع و آشکار سازی لایه های تاریخی آن و مواردی از این دست، موثر و کارا است.
ردپای نخستین یافته های واضح در زمینه روانشناسی محیطی را می توان در تحقیقات Roger barker پیگیری کرد. او با مشاهدات بسیار دقیق خود در این زمینه، تئوری تاثیرپذیری ساختارهای اجتماعی از رفتار (social settings influence behavior) را بسط داد.راجر گارلُک بارکر (1903، 1990) جامعه شناس و مبدع روانشناسی محیطی بوده است، وی برای دهه های متمادی هدایتگر این موضوع بود و شاید بیشترین شناخت از وی به واسطه بسط مفهوم ساختارهای رفتاری باشد.
بارکر و تیمش از سال 1947 تا 1972 مطالعات تجربی و میدانی خود را بر روی زندگی مردمان شهر کوچکی به نام آسکالوسا در کانزاس معطوف کردند نتیجه این مطالعت 2 کتاب بود:
(One Boy’s Day (1952
(Midwest and Its Children (1955
بارکر برای اولین بار مفهوم ساختارهای رفتاری، جهت کمک به تفهیم رابطه بین فرد و محیط بی واسطه ای که با آن مواجه است را بسط داد.
پس از راجر بارکر فردی که نقش مهمی در بسط مفاهیم روانشناسی محیطی داشته است ادوارد هال است.
ادوارد هال Edward T. Hall متولد ماه می سال 1914 انسان شناس و محقق سرشناس در زمینه های فرهنگی مفاهیم مهمی را در زمینه روانشناسی محیطی بدست آورد یافته های او بیشتر بر پایه مطالعات و تحقیقات موردی بر روی انسانها و حیوانات استوار است. از مفاهیم مهمی که وی در بسط آن کوشید همانا تئوری همجواری است. مطالعات وی درباره اینکه مردمان چگونه ناخودآگاهانه فضاهای خرد و کوچک را می سازند، در روابط روزانه چگونه فاصله شان را با دیگران تنظیم میکنند، سازماندهی خانه ها و ساختـــمانهای آنــان چگونه شکل می گیرد و اینکه در نهایت برپایه چه معیارهایی به ساختن شهرهای خود اهتمام می ورزند. وی سه کتــــاب مهم در این زمینه ها منتـــشر کرد این کتب عبارتند از:
- The Silent Language (1959)
- The Hidden Dimension(1966)
- Beyond Culture(1976)
وی برای نخستین بار در کتاب بعد پنهان خود مفهوم همجواری یا فضاهای شخصی را تبیین کرد که بیشترین کاربرد را از میان نظریات وی در زمینه معماری و ساختن فضاهای زیستی انسان دارد. فواصلی که وی بیان کرد به شرح زیر در قالب مدل همجواری بیان می شوند:
عمومی: بیشتر از 360 سانتیمتر
اجتماعی: از120 تا 360 سانتیمتر
شخصی: از 45 تا 120 سانتیمتر
صمیمی: تا 45 سانتیمتر
ورای هر سیستم طبقه بندی یک فرضیه نهفته است و فرضیه موجود در مدل همجواری بروز رفتاری است که ما آن را تعیین مرز قلمرو یا مالکیت می نامیم. چنانکه اشاره شد این تقسیم بندی بر اساس مشاهدات بر روی انسانها و حیوانات شکل گرفته است. لازم به ذکر است که یافته های هال در فر هنگهای متفاوت تعبیرات متفاوتی در پی خواهد داشت بیشتر یافته های او بر پایه نمودهای فرهنگ آمریکایی است.
پس از آنکه مفاهیم اولیه روانشناسی محیطی توسط اندیشمندانی چون بارکر و هال گسترش یافت به دلیل اهمیت و خاصیت کاربردی یافته های نظری در این زمینه، روانشناسی محیطی به حوزه حرفه های طراحی راه یافت و در حرفه هایی چون معماری، مهندسی، طراحی داخلی، برنامه ریزی و طراحی شهری و …. به کار گرفته شد. در محیط های ساخته شده توسط انسان در مواردی همچون شلوغی و ازدحام، سر و صدا و فضای شخصی یا قلمرو می توان از یافته های روانشناسی محیطی جهت آنالیز و بهبود کیفیت فضاها استفاده نمود. حضور اندیشه هایی که مبانی نظری خود را از روانشناسی محیطی می گیرند در معماری باعث ارتقاء کیفیت فضاها می شود چرا که عامل انسان و رفتارهای او را به دقت در امر طراحی ملحوظ می کند.
از اوایل دهه هفتاد فقدان چنین اندیشه هایی در معماری کم کم خود را آشکار نمود و بناهایی که مسایل مربوط به انسان، رفتارهای او، خصوصیات فردی و اجتماعی و… را مورد نظر قرار نداده بودند رو به نابودی گذاشتند که شاخصترین آنها مجموعه پروت ایگو بود.
(The Pruitt-Ignore complex in the U.S. city of St .Louis) که در سال 1972 پس از 22سال که از ساخت آن می گذشت نابود گشت.
Designed in 1951 by architect Minoru Yamasaki (who would later design New York’s World Trade Center).
چنانکه اشاره شد تاثیرات روانشناسی محیطی بر محیطهای ساخته شده را در مواردی چند می توان بررسی کرد که ذیلاً به برخی از آنها میپردازیم.
شلوغی و ازدحام:
از آنجاییکه شلوغی بر وضعیت روانی و رفتاری انسان بسیارموثر است می توان تمهیدات معمارانه ای را برای کم کردن احساس ازدحام در جاهایی که شلوغی اجتناب ناپذیر است، اندیشیـد.
- 1. پنجره ها : گشودگی پنجره ها به نحوی باشد که علاوه بر ورود نور دید به یک چشم انداز را نیز میسر سازد.
- 2. سقف : سقفهای بلند در مکانهای شلوغ احساس ازدحام را کم می کند.
- 3. در : تعداد مناسب درها در تقسیم فضا همچنین ورود و خروج کنترل شده کمک بسزایی در کم شدن حس ازدحام می کند.
- 4. شکل اتاق : فرم مربع از فرم های مستطیلی برای کم شدن این حس مناسبت تر است.
- 5. پارتیشن : استفاده از پارتیشن در دفاتر و محلهای کار درایجاد فضای شخصی و خرد کردن فضا روشی کارا است.
- 6. کنترل بر شرایط فضا : افزایش میزان کنترل بر شرایط داخلی فضا مثل تهویه، نور، حریم شخصی و … در قلمرو های فردی میزان ازدحام را در ذهن افراد کم می کند.
سر و صدا : صداها از عوامل مهم ایجاد ویا کاهش استرس در محیط می باشند. از عوامل مهم در کاهش حس مزاحمت در صداها موارد زیرند:
1. قابل کنترل بودن
2. قابل پیش بینی بودن
3.زمینه، شدت، منبع و عادی بودن صداها
فضای شخصی یا قلمرو: در نظر گرفتن یک قلمرو شخصی در فضاهای عمومی همانند دفاتر کار یک عنصر کار آمد در طراحی اینگونه فضاهاست . آیتمهایی که در فضای شخصی می توان به آنها اشاره کرد به قرار زیرند:
1.ایجاد فضای قابل دفاع (defensible space) مقصود از فضای قابل دفاع فضایی است که حریم شخصی در آن درکنترل فرد استفاده کننده باشد و فرد خود را در مقابل عوامل خارجی ای که کنترل وی را بر فضای شخصی اش بر هم می زنند بی دفاع حس ننماید مثال بارز در این مورد اتوبوسهای درون شهری یا مترو در ساعات شلوغی است. با نگاهی ساده به کاربران در این ساعات می توان نبود فضای قابل دفاع را به خوبی درک کرد.
2.فضاهای شخصی (personal space) ساختن حد و مرزهایی در فضاهای عمومی برای رسیدن به فضاهای شخصی همچنین استفاده از عناصر ساده و موثر در شخصی کردن فضاها(مثل عکسها ، تابلوها،نوشته ها و…….)
3.بالا بردن کنترل شناختی(cognitive control) بوسیله ایجاد کنترل در ورود افراد به حریم شخصی ،عاملی مهم در جلوگیری از حس ازدحام است. منظور این است که فرد بر ورود افراد به حریم شخصی خودش شناخت و سپس کنترل داشته باشد این مساله نه تنها در مورد افراد بلکه در مورد سایر عوامل محیطی هم صادق است.
تمامی مواردی که ذکر شد تنها نمونه های از کاربرد نظریات حاصل از روانشناسی محیط و علوم رفتاری بر حیطه طراحی و معماری در تمامی ابعاد و مقیاسهای مختلف آن است. دغدغه هایی اینچنین از اواخر دهه 60 و اوایل دهه 70 بر ساختار فکری طراحان و معماران تاثیری عمیق گذاشت و به نوعی بنیانهای طراحی و ساخت فضاهای زیستی انسان را متحول نمود تا جایی که برخی از معماران و شهرسازان چه در حوزه اندیشه و چه در حوزه عمل تفکراتی اینچنین را به مانیفستهای اندیشه و عمل طراحانه خود بدل نمودند از این میان می توان به افرادی چون جین جاکوبز، یان گل اشاره کرد. جاکوبز بیشتر در حوزه های نظری به نقد شرایط موجود و ارایه راهکار پرداخت مهمترین اثر او زندگی و مرگ شهرهای آمریکایی است که به سال 1961 منتشر شد. یان گل در زمینه طراحی فعالیت خود را بر روی کارهای شهری متمرکز کرد که موفق ترین کار وی شاید طرح ارتقای سطح زندگی در پیاده روهای شهر کپنهاگ باشد.از نمونه های موفق در این زمینه می توان به برایانت پارک در شهر نیویورک اشاره کرد که با تمهیدی مناسب از محل بزه به یکی از جذاب ترین فضاهای شهری نیویورک بدل شده است.
Bryant Park
در دهه 70 این پارک از مناطق نا امن و محل بزه کاری بوده که با تمهیدات مناسب به یکی از جذاب ترین مناطق نیویورک بدل شده است.
به هر معنی امروزه توجه به انسان و علوم رفتاری و مسایلی که مربوط به روانشناسی انسان با توجه به محیط زندگی اش می باشد در امر طراحی فضاهای زیستی انسان نقش بسزایی دارد امید که در کشور ما هم چنین نگرشی به طراحی بیشتر مورد توجه قرار گیرد.
منابع
تی هال، ادوارد . مترجم: طبیبیان، منوچهر/ “بعد پنهان”/ انتشارات دانشگاه تهران1384.
آلتمن، آیروین. مترجم: نمازیان، علی/ “محیط و رفتار اجتماعی” / انتشارات دانشگاه شهید بهشتی1382.
Hall, E.T. The silent language. New York: Doubleday, 1959
جستاری در روانشناسی محیطی و کاربرد آن در معماری (260.6 KB)
تعداد دانلود: 20
زمان آخرین دانلود: دوشنبه, 23 جولای 2018
------------------------------------------------------------------------------------------