چکیده: 

هدف اصلی این تحقیق ،شناخت حوضخانه ها بوده است. فضایی در معماری و باغ ایرانی که پیوند دهنده فضای بیرون و درون است. در پی شناخت موضوع ابتدا به بررسی نقش و جایگاه آب نزد ایرانیان پرداخته شده است تا ضرورت این بحث روشن تر گردد. و سپس به جایگاه آن در باغ ایرانی پرداخته شده است. بررسی نمونه های موردی از باغ و خانه که سعی شده همه گونه ها را شامل گردد منجر به برداشت خصوصیات مشترک و ویژگی کلی این فضای واسط شده است.
برای تبیین موضوع ،بحث هايي با عناوين زير در تحقیق ارائه شده است:
– نقش آب در ایران باستان
– جنبه نمادین آب
– جلوه های آب در معماری و باغسازی ایرانی
– برجسته کردن حضور آّب
– آب داخل فضای معماری
– حوضخانه ها
– دلایل احداث
– بررسی نمونه موردی
– خصوصیات کلی
– نتیجه گیری
– منابع

نقش آب در ايران باستان
آب به همراه خاك، آتش و هوا، همواره به عنوان عناصر چهارگانه تشكيل دهنده جهان هستي به شمار رفته است. پيش از ظهور اسلام، در ايران، معماري در كنار آب و در دامن طبيعت بدون آنكه آن را مخدوش سازد، حضور خودرا اعلام مي كند و نقش آب بيشتر تجردي است. نيايش گاه ها و معابد و آتشكده ها در كنار آب و درنهايت احترام به وجود آب شكل گرفت. گويي آب گذرگاه انسان براي ورود به دنياي ديگر بود. آب نقش معنوي خود را در معماري ايران نشان داده است، به گونه اي كه گردش آب نمايش تجردي آب درطبيعت است. تمام جوهر و خواص آب به صورت مجرد و نمايشي در نيايش آب منظور بوده است.
آب سر منشاء پیدایش سکونتگاهها: وجود يک سرچشمه و منبع آب دليلی موجه برای ساختن تلقی می شده است.

نمود آب در معماری به عنوان عنصری اصلی و مرکزی تلقی شده و معماری در اطراف آن قرار می گيرد،شکل و فرم به مکان ها می بخشد، رابط و پيوند دهنده فضاهای مختلف به يکديگر می شود، به صورت جاری و گذرا از داخل محيط می گذرد و يا به صورت منظرين و نمايشی نمود پيدا می کند. اين گزينه ها ممکن است به صورت منفرد و يا توامان در يک محيط تجلی يابند، اما در هر حال نشانگر ويژگی های نمادين آب است. دسترسي به منابع آب يكي از مهم ترين عوامل موثر در مكان يابي شهري مورد توجه بوده است. بررسي كلي جغرافيايي شهرهاي ايران به خوبي وابستگي ميان زندگي شهري و دسترسي به منابع آب را نشان مي دهد. به دليل تنوع اقليمي و محيط طبيعي دربسياري از مناطق از منابع آب سطحي مطمئن به دور هستند، نياز مردم از راه منابع زيرزميني، چون قنات و چاه ها حاصل مي شود.

جنبه نمادین آب
آب نماد همه چيزهای است که بالقوه وجود دارند، آب در آفرينش، اساطير، آئينها، شمايل نگاريها، جدا از ساختارهای فرهنگی، همواره يک نقش دارد، مقدم بر هر شکل و صورتی است و محمل و تکيه گاه هر آفرينش.
تعابیر و معانی که در رابطه با آب مطرح است به نوعی پیوند نزدیکی با معانی ذاتی آن و نقش حیاتی اش در خشکبوم ایران داشته است .در ايران آب پيام‌آور روشنايي و پاكي به شمار مي‌رفت و از ارزش زيادي برخوردار بود. شايد به علت اينكه ايران كشوري كم‌آب بوده، اين مايع حياتي بين ايشان قدر و منزلتي والا داشته است. آب در نزد ايرانيان نه تنها براي رفع نيازها مورد استفاده قرار مي‌گرفته، بلكه از لحاظ معنوي و روحي نيز تاثير بسياري داشته است. آب با قابليت‌هاي مختلف خود مانند حيات، تازگي، درخشندگي، پاكيزگي، رونق و رواج روشنايي، سكون و آرامش و تحرك، احساس‌هاي متفاوت در روح و روان انسان گذارده است. به همين دليل همواره در مكان‌هايي كه ساخته دست بشر هستند، به صورت‌هاي مختلف براي خود جا باز كرده است. اين مساله در رابطه با مكان‌هايي مانند باغ بيشتر چشمگير است. زيرا عنصر آب به عنوان يكي از زيباترين زمينه‌هاي ديد و يكي از موارد تكميلي منظر مورد استفاده قرار مي‌گيرد. آب در باغ و كوشك، نهر ها و آب نماها و جويبار و حوض و استخر و فواره ها را به وجود مي آورد و هركلام از اينها نمايانگر تسلط انسان به طبيعت است. تا تمام اينها را دركنار خود به نمايش بگذارد.
وسعت هر باغ بستگي به حجم و مقدار آب موجود براي آبياري آن دارد.کلام آخر اینکه اگر آب موجود می بوده،ایجاد باغ اجتناب ناپذیر بوده است.

جلوه های آب در معماری و باغسازی ایرانی
به دليل تقدس خاص آب در مشرق زمين و بخصوص نزد ايرانيان و مسلمانان، همواره عنصر اصلی در جاينمايی و شکل دهی به فضاها بوده است حضور آب در باغ ايرانی شکل دهنده شخصيت محيط اطراف است.
آب در باغ ايرانی نقش اصلی، درختان، گياهان و گلها بعد از آب مهمترين نقش را دارند که جريان حضور آنها خود ريشه در آب دارد. از ديدگاه تاثير پذيری شکل هندسی باغ ايرانی از آب می توان دﻻيلی ذکر کرد از جمله، قطعات زمين مربع يا مستطيل بدليل نيت آبرسانی مزارع به عنوان سهل ترين راه آبرسانی، با طی کردن مسافت کمتر و جلوگيری از هدر رفتن آب مورد توجه قرار می گرفت. در تمامی موارد، بيانگر معنی يافتن مواد با اشکال در کسب مفاهيم مشترک و يا شخصی است. مثل آجر در قوس، آب در حوض، گياه و آب در باغ معنی پيدا می کنند.
اشکال حضور آب که در محيط به اشکال زير نمود می يابد، تجسم و تبلور اعتقادات و نحوه نگرش خالقان فضا نسبت به آن و نشات گرفته از ارزش واﻻی آن در تاريخ و حيات بشر است.

مرکزيت: حضور آب دليل به وجود آمدن مراکز جمعيتی بسياری است که اغلب در کانون و هسته مرکزی واقع است . اين مرکزيت علاوه بر معماری و شهرسازی به ساير مفاهيم همچون مفاهيم مذهبی، ادبی و هنری نيز راه يافته است.
شکل دهنده، شکل پذير: حضور آب در فضاها در دو حالت ظرف و مظروف يافت می شود که هر يک متاثر از کاربری و شکل فضا می باشد و بيانگر معنی يافتن آب با محيطش است.
دعوت کننده، پيوند دهنده، جداکننده: آب محيط را به يکديگر دوخته و يا از هم جدا می سازد، در هر حال نقشی دعوت کندگی خود را دارد.
گذرا، جاری: حرکت و زندگی با جريان آب همراه بوده است و بهشت های زمينی، تصور از نهرهای روان است “. جنات التجری من تحتها اﻻنهار “.

منظرين و نمايشی: نمايش آب در اوج قلت با حاﻻت گوناگون از رنگ ظرف تا شيوه های ارائه دارا می باشد و ايجاد منظری خاص برای انعکاس محيطی که توامان در آن وحدت و کثرت تبلور می يابد.
نقش روان درمان آب
– ايمان و اعتقاد؛ آب از عناصری است که در نزد ايرانيان نشانه پاکدامنی و باروری و برتری است تا آنجا که يکی از جشنهای ششگانه آميخته با هنرهای قومی در ايران قديم به اين عنصر منسوب می شود.
– صدا؛ در محور آرامش دهی، صدای آب، اگر به ميزان معينی برسد درست در لبه ی شکست سکوت قرار می گيرد که اين همان ” صدای روشن ” ناميده می شود؛ زمزمه آب از فواره های حوض شنيده و آرامش برقرار می کند، آرامشی که نمايانگر تسلط انسان بر طبيعت است و در واقع موسيقی روح و روان محسوب می شود.
– ارتباط و تماس؛ تماس آب با پوست صميمی ترين تجربه شخصی و نشانه ورود به آرامش است. غوطه ور شدن در آب هم نوعی رهايی ؛ به نوعی قطع ارتباط با دنيايی است که در باﻻی سطح آب قرار دارد.

برجسته کردن حضور آب
– لبریز آب بودن حوض : اطراف حوض را از سطح آن قدری بالاتر می برند و آبرویی برایش تعبیه می کنند که مقدار آب اضافی را به خارج می برد . هرگاه ذخیره آب به حد کافی باشد ، این حوضها و استخرها همیشه لبریز آب هستند، به طوری که از یک فاصله کوتاه شخص پهنه ای بیکران از آب را مشاهده می کند.
– آب این حوض ها به مصرف آشامیدن نمیرسد بلکه ذخیره ای برای آب پاشی باغ و خوابانیدن گرد و خاک حیاط و ایوانهاست.
– فواره ها ی آب را در حوض های داخل و خارج خانه احداث می کردند . آب این قبیل فواره ها به وسیله یک لوله سربی تامین می گردید.
– در بعضی از مواقع یک سیب سرخ را در میان آبی که از فواره بیرون می جهید قرار می دادند و سیب همچنان در دهانه فواره بالا و پایین می رفت .
– آب در استخرهای بزرگ به خاطر تیرگی و انعکاس آن مورد پسند و تحسین ایرانیان قرار میگیرد. ترجیح می دادند که آب استخر های بزرگ تیره به نظر برسد تا عمق بیشتری از آنچه هست را نشان دهد و به این جهت استخر با فاصله زمانی بیشتری تمیز نمی‌کردند‌، لیکن در مواقع خاص برای زیبایی استخر ، سطح آن را با وسایل گوناگون تزیین می کردند.
– هنگام عصر شمع هایی را در چلیک های کوچک قرار می دادند و بر روی آب رها میکردند.
– گاهی گلبرگ های گل سرخ را بر روی آب می ریختند و با استفاده از ترکه های نرم و باریک چوب تقسیم بندی روی آن صورت می دادند و در هر قسمت از یک نوع گل قرار می دادند که شاید این نوع تزیین تقلیدی از طرح ها و رنگ آمیزی قالی و ریشه ای تر بازنمایی باغ ایرانی بوده است.
حوض ز نیلوفر و چمن ز گل سرخ کوه نشابور گشت و کان بدخشان– عثمان مختاری

حوضخانه کوشک صفوی باغ فین کاشان

آب داخل فضای معماری
اگر بناها و فضاهای مصنوع باعث جدایی ما از طبیعت میشوند تا از سویی ما را از بعضی عوامل طبیعی حفظ کنند و از سویی دیگر درجای خود گویای قلمرو انسانی تر باشند و اگر این خصوصیت باعث میشود تا کالبدمان به یک شکل بیگانه تبدیل شوند که اگرچه مطلوبمان بوده است ، اما کیفیتی سرد و مصنوعی دارد. پس نیاز به نوعی پیوند معماری و طبیعت دیده میشود که این موضوع در هنر معماری و باغسازی ایرانی بوسیله عنصر آب که به نوعی مقدس، ارزشمند و کمیاب ترین عنصر طبیعی بوده است حاصل شده است. این استفاده به نوعی بوده است که پیوند معماری و منظر پیرامون از طریق این عامل مشترک حاصل شده است و فضای حوضخانه که بدین منظور شکل گرفته است به نوعی فضایی واسطه و نیمه باز مابین فضای باز و بسته یا داخل و خارج است.

حوضخانه‌ها
حوضخانه نوعی فضای معماری است که به عنوان اقامتگاه تابستانی در باغ یا خانه احداث میشده و در فصل گرما مورد استفاده قرار میگرفته است. نقش اصلی آن فضای واسط بوده است بین درون و بیرون و تامین شراط خرده اقلیم و آسایش در درون. با توجه به نوع رابطه با باغ یا حیاط و نوع اقلیم به میزان متفاوتی باز بوده و با منظر محیطش رابطه برقرار میکرده است. این فضا نیاز به نوعی پیوند معماری و طبیعت را بوسیله عنصر آب که مقدس، ارزشمند و کمیاب ترین عنصر طبیعی بوده است را برقرار میکرده است. ابداع و احداث حوضخانه ها ناشی از نیاز منطقه به نسبت وضعیت جوی و شرایط جغرافیایی مناطق کویری و شدت گرمای تابستان این مناطق بوده است. سیستم عملکردی حوضخانه به این صورت بوده است که آب از یک سمت حوضخانه وارد میشده است و با عبور از حوض آب از سمت دیگر خارج میشده است. البته گاهی هم مظهر آب به مجموعه بوده است حرکت آب از حوضخانه آغاز میشود که به نوعی هماهنگی و تطابق با نقش نمادین آب در باورهای مردم داشت. علاوه بر اینکه عبور جریان آب باعث خنک شدن محیط میشده است در برخی از حوضخانه ها با ساخت بادگیر در مجاورت بنا، جریان مداوم هوا وارد این فضا می شده و باعث افزایش برودت و مهیا شدن شرایط آسایش در این مکان بوده است. بادگیر به نوعی دیگر ارتباط فضای بیرونی حوضخانه با فضای داخلی را برقرار میکند که نقش باد مانند آب نسبت به منظر در این فضا را میتوان احساس و درک کرد .در پیرامون حوضخانه ، دو یا چهار اتاق ساخته میشد که معمولاً کف آنها حدود یک متر از کف فضای داخل حوضخانه و یا از سطح حوض بلندتر میباشد که می‌توانستند به عنوان سکویی جهت نشستن استفاده شوند. این اتاق ها بوسیله درهای چوبی با داخل حوضخانه مرتبط میشوند و بعضاً هم به وسیله پنجره از فضای باز اطراف حوضخانه نور میگیرند.

حوضخانه خانه سجادی کاشان

حوضخانه خانه حاج آقا علی رفسنجان

احداث ساختمانهای مستقل تابستانی در خارج از محله مسکونی و در میان باغات یا اراضی کشاورزی داخل یا دور شهر به خصوص در اواسط دوران قاجار یکی از نشانه های اشرافیت و تشخص بوده است. بنابراین افرادی که از لحاظ مالی توان ساخت جنین بنایی را میافتند به لحاظ ابراز وجود و پیدا کردن شخصیت اجتماعی و سرشناس شدن در جامعه، مبادرت به احداث حوض خانه می کردند تا علاوه بر بهره مندی از فضای مطبوع تابستان، به عنوان طبقه ممتاز و متمکن جامعه هم مطرح باشند. که به مرور زمان به عنوان یک پدیده مورد نیاز اقلیمی، جهت مقابله با گرما و به نوعی مکان مسکونی تابستانی تعمیم پیدا کرده است. از دیگر دلایل احداث این فضا این بوده است که مردم در تابستان ها و در هوای گرم آن بتوانند، مکانهای نسبتاً راحتی در اختیار داشته باشند که علاوه بر امکان تحمل گرما به امور شغلی خود هم رسیدگی نمایند و ناچار نباشند برای فرار از گرمای هوا و استفاده از آب و هوای خنک مناطق ییلاقی، در تابستان ها منطقه خود را ترک کنند. هرچند حوضخانه ها قادر نبوده اند، همه برودت و تهویه ای که در مناطق ییلاقی قابل دسترسی است به صاحبان و و سکنه خود هدیه کنند، اما در شرایط گرمای هوا، محیط قابل تحمل و به نسبت شرایط آب و هوایی سخت این مناطق در تابستان، فضایی مطبوع برای ساکنین خود فراهم میکرده اند. ایجاد و تغییر تحول این فضا به نوعی نشانه تکامل معماری و رشد همزیستی با طبیعت در این سرزمین است.
عمده دلایل احداث حوضخانه ها را می توان موارد زیر دانست:
– نیاز به فضایی واسط مابین فضای داخل و خارج
– جنبه حیاتی و تقدس آب: جنبه حیاتی و تقدس آب برای ایرانیان و استفاده از آن برای ایجاد پیوند مابین معماری و محیط و طراوت بخشی به فضا
– حفظ آب: بوسیله ایجاد سایه آب، این عنصر حیاتی و مقدس را حفظ میکردند.
– نشانه ای از اشرافیت و تشخص: احداث حوضخانه چه در باغ و چه در خانه نشانه ای از اشرافیت و تشخص به شمار میرفت .افراد به لحاظ ابراز وجود و پیدا کردن شخصیت اجتماعی مبادرت به احداث حوض خانه می کردند.
– تداوم جریان زندگی در تابستان طاقت فرسای کویر: مردم ناچار نباشند برای فرار از گرمای هوا و استفاده از آب و هوای خنک مناطق ییلاقی ، در تابستان ها منطقه خود را ترک کنند.
– نیازاقلیمی: ابداع واحداث حوضخانه ها ناشی از حفظ حیات و نیازاقلیمی مناطق کویری در تابستان بوده است.

بررسی نمونه های موردی
در ادامه شناخت هر چه بیشتر این فضای واسط و میانه به بررسی موردی نمونه هایی از باغ ها و خانه ها در مناطق مختلف ایران پرداختیم و ویژگی هرکدام را بر شماردیم تا عینیت این مفاهیم هر چه بیشتر آشکار گردد و درک راحتتر صورت بگیرد. کوشک باغ: باغ فین کاشان– باغ دولت آباد یزد– باغ جهان نما– باغ دلگشا
کاخ باغ: کاخ هشت بهشت– کاخ چهل ستون
خانه باغ: خانه سجادی ها کاشان – خانه عطارها کاشان– خانه گلشن زواره– خانه حاج آقا علی رفسنجان– خانه قدکی تبریز

حوضخانه خانه خانه گلشن زواره

خصوصیات کلی
پس از بررسی نمونه ها خصوصیات کلی حوضخانه ها به قرار زیر می توان بر شمرد:
– احداث در محل منبع تامین آب مطمئن (رشته قنات دائمی)
– احداث بر روی مرکز ثقل باغ (مدخل ورود آب یا نقطه تداخل مسیرها و …) وخانه (تابستان نشین)
– یک سمت حوضخانه به طرف حیاط یا صحن باغ
– جبهه رو به حیاط یا باغ همواره به سمت یک درگاه باز
– معمولاً سقف بلندتر از فضاهای مجاور جهت رعایت سلسله مراتب فضایی (فضای واسط) و شاخص بودن در مجموعه به نسبت تمکن مالک ، حوضخانه دارای دو یا چهار اتاق در اطراف حوض بوده است
– ایجاد کوران هوا بوسیله روزن سقف ، ارتفاع بلند سقف و استفاده از بادگیر
– قرارگیری حوض در مرکز ثقل بنا
– هندسه ساکن و مرکزگرای حوض هماهنگ با معماری (مربع،هشت ضلعی، چلیپا، دایره)
– در نظر گرفتن صفه و سکوی نشستن و تماشا آب و منظر
– ارتباط نزدیک با عناصر منظری (آب، نور، هوا و…)
– حضور نور در فضای حوضخانه با توجه به نوع اقلیم
– تزیینات پر کار و ظریف سقف و تقویت حس تلالو نور در آب
– جوشش آب از درون حوض
– تقویت حضور آب و آرامش دهی با صدای آب
– حوض لبریز از آب

نتیجه گیری
– حوضخانه فضای معماری است که بر اساس نیاز به ارتباط فضای درون و بیرون و تامین شراط خرده اقلیم و آسایش در درون بنا شده اند.
– پیوند معماری و طبیعت بوسیله آب که مقدس، ارزشمند و کمیاب ترین عنصر طبیعی است برقرار میکند. بنابراین در نقطه ای ساخته می شده اند که منبع تامین آب مطمئنی در دسترس باشد.
– در مرکز ثقل باغ مانند مدخل ورود آب یا نقطه تداخل مسیرها و در خانه ها در قسمت تابستان نشین (جبهه جنوبی و شرقی) جانمایی شده اند. و مجلل ترین فضاها به حساب می‌آمدند.
– حضور پیدا کردن نور در فضای حوضخانه و بازی ظریف آن بر روی تزیینات پر کار و ظریف سقف حس تلالو و پاکی آب را تقویت میکند و بر نقش نمادین آب و نور صحه می‌گذارد.

منابع
کتاب:
باغ های ایران و کوشک های آن– دونالد ویلبر
باغ ایرانی– هما بهبهانی
گونه شناسی مسکن درونگرا– غلامحسین معماریان
شیوه های معماری ایرانی– محمد کریم پیرنیا
مقاله:
آب در معماری کویر (حوضخانه های کاشان)– محمد علی فاتحی و علی فضل اللهی
آب، نماد، کویر– امید ریسمانچیان و مهتا حیدری
ارمغان ایران به جهان معماری – محمد کریم پیرنیا
آب و معماری– علم الهدی، هدی دومین کنگره معماری و شهرسازی ایران، کرمان، ارگ بم، جلد اول
جلوه‌های آب در معماری و باغسازی ایرانی– علیرضا منعام و سیده ندا قاضی‌زاده
سایت:
www.Landscape.ir
http://rafmozeh.blogfa.com
http://www.forough.net
http://www.hamshahrionline.ir
http://h-kr-tu.blogfa.com
http://ghoolabad.com