هدف از مقاله حاضر جستجوي اين مطلب است كه كاروانسراهاي برون شهري علاوه بر حياط مركزي كه توسط حجره هاي كاروانسرا محاط شده بودند داراي باغ هايي در بيرون از كالبد كاروانسرا بودند كه اين باغ ها يا كاملا چسبيده به كاروانسرا بودند يا اينكه به دليل تامين امنيت بيشترحضورهمجواري با كاروانسرا داشته اند .در واقع يك رابطه ي ضمني بين باغ و كاروانسرا وجود داشته است. نكته ي قابل توجه در اين باغ ها بهره گيري از الگوي باغ ايراني در ساخت آنها است ،امروزه غالبا اين باغ ها از ميان رفته اند چراكه باغ كاروانسراهايي كه در كوير ساخته مي شدند به دليل كمبود آب احتياج به مراقبت زيادي داشتند.و عدم توجه به آنها حتي در دوره ي كوتاه باعث نابودي اين باغ ها شده است.از علل بوجود آمدن اين باغ ها مي توان گفت بهره گيري ازسايه ي درختان باغ در روزهاي گرم تابستان بود.

كالبدشناسي كاروانسراها
• شيوه ساختمان و معماري كاروانسراها ، از روزگاران كهن تا به امروز دگرگوني بسياري نيافته و معمولا سبك بناي آنها همان ايجاد “باره بندها” و اطاقهايي است كه پيرامون حياط محصور ساخته مي شده است،ولي در طرح و خصوصيات هر كدام ويژگيهايي به چشم مي خورد،چنانچه انواع ساباط ساده تا كاروانسراهاي با طرحهاي جالب معماري در سراسر ايران پراكنده است.

 رابطه ي فضاي پر وخالي در كاروانسرا علت شكل گيري فضاي خالي
یكي ازعلل حضورفضاي خالي درمعماري بومي مناطق كويري اين است كه با در ميان گرفتن ساختار نرم توسط فضاي پر ، و حضور آب دراين فضا ايجاد يك خرد اقليم است كه كاملا متضاد با اقليم گرم و خشك بيرون ازآن است . فضاي پر علاوه بر اينكه اجازه ي ورود بادهاي نامطلوب و گرم را به داخل نمي دهد ، اجازه ي خروج هواي مرطوب خنكي كه در داخل ،ايجاد شده را نيز نمي دهد.
دليل معنايي اين رابطه ي معماري را مي توان اينگونه بيان كرد كه معماري ايراني ، معماري درون گرا ست وهر آنچه كه زيباست و صاحب ارزش والاست را به راحتي به نمايش نمي گذارد و براي حصول به آن ، آدمي را با سلسله مراتبي واردش مي كند و تا ذهن را منزل به منزل براي آنچه كه ارزشمند است و داراي معنايي بالاست آماده مي كند.
از آنجاي كه كاروانسراهاي ايران از اين قاعده مستثني نيستند حايز چنين شرايطي هستند.

موقعيت كاروانسرا در رابطه با حياط و باغ
باغ و حياط در كاروانسرا

در ادامه بحث در مورد كاروانسرا به اين نتيجه مي رسيم كه خيلي از اين بناها هر دو عملكرد باغ و حیاط را توما داشته است يعني هم باغي (حياط) در درون خود بنا وجود دارد و هم اينكه باغي دراطراف بنا احداث شده است.

ویژگی های حياط كاروانسراها
باغچه بندي و فرم چليپايي:
• اصولا صحن كاروانسرا ها به وسيله ي باغچه هاي منظمي تقسيم بندي شده است كه با مركزيت حوض آبي در ميان اين حياط طرح آن تكميل مي شود در واقع حياط كاروانسراها چهار باغچه ي كاملا هندسي دارد كه اين باغچه ها به فرم چليپايي در كنار هم نشسته اند. در واقع در حياط كاروانسراها توجه خاصي به هندسه شده است و شكل مربع كه در همه ي اجزاء كاروانسرا به طور ساده و روشن ديده مي شود از اهميت خاصي برخوردار است.

حوض و ايوان
• در خصوص حوض هاي اين حياط ها، ميتوان گفت كه از نظر شكل و فرم بسيار متنوع و گاه شش ضلعي دوازده ضلعي و اغلب مستطيل شكل اند . در بعضي از شهرها مانند شيراز نيز حوض ها را گرد نيز مي ساختند اما آنچه كه در طرح كاروانسراها اهميت اساسي دارد ايجاد نوعي پيوستگي و ارتباط بين حياط و بناي اطراف اين حياط است و آن توسط معمارايراني با طراحي فضايي نيمه باز ميسر شده است تا حركت از فضايي كاملا باز به فضايي كاملا بسته به صورت با واسطه صورت پذيرد. فضاهاي نيمه باز همان ايوان ها و ايوانچه هايي هستند كه متصل به حجره ها هستند.

محوراصلی

• با وجود اينكه در كل پلان حياط در كاروانسرا به صورت متقارن با دو محور تقارن است اما به طور كل با توجه به تاكيدات بيشتري كه در يك محور صورت گرفته است. مي توان وجود يك محور قوي تر را در آن مشاهده كرد و در واقع اين محور توسط عواملي از جمله ارتفاع يافتن
ايوان ها در اين راستا و ههچنين طراحي خاص سردر كه به نحوي شاخص در بنا خود نمايي مي كند، تاكيد مي شود.

مقايسه ي حياط كاروانسرا با حياط در ساير بناهاي معماري اسلامي
معماري بومي ايران اساسا درونگرا بوده است و در آن توجه خاصي به حياط خالي مركزي،شده است. كه مشخصه بارزاين بناها ، استفاده از ايوان به منظور مفصل بندي نما است.استفاده از باغچه بندي منظم وهندسي در ساختار نرم معماري، علاوه برآن پلان متقارن كه داراي دو محور تقارن است در تمام اين بناها قابل مشاهده است. در كاروانسراها نيز از همين الگو بهره گيري شده است ، در مقايسه پلان كاروانسرا نيز عموما به صورت 2 ايواني يا 4 ايواني با حياط باز مركزي طراحي شده است . طرح حياط ايوان دارالگوي ثابتي است كه براي بناهاي مذهبي و غير مذهبي ايران پايه ريزي شده است .
• مقايسه ورودی در كاروانسرا با خانه
در خانه های سنتی نحوه ورود به خانه مشابهت فراوانی با مساجد دارد ونحوه ورود به باغ در بعضی از باغات نظیر باغ فین نیز مشابه مساجد می باشد. اما مسئله حایز اهمیت این است که خانه و باغ جزو ابنیه خصوصی هستند و پیچش دالان منتهی به حیاط به جهت حفظ حریم خصوصی حیاط و انفکاک از عرصه عمومی بیرون است.

• اما در کاروانسراها و سراها بعد از عبور از سر در ورودی و گذر از هشتی از داخل ایوان متصل به آن و از محور مرکزی مستقیماً و بدون هیچ مانعی وارد حیاط می شویم. این تفاوت بارز نوع ورود به حیاط به دلیل عملکرد و زندگی ساری در هر گونه می باشد.

بررسي باغ در كاروانسرا(كاروانسرا باغ ها)
با توجه به اين مطلب كه كاروانسراها در مناطق كويري و در تابستان پذيراي كاروانيان بودند باغ كاروانسراها شكل گرفتند تا درختان موجود درآنها سايه انداز پهنه ي باغ باشند ، ازآن جايي كه حضور آب در كاروانسراهاي بين راهي دشوار بود بنابراين نگهداري اين باغ كاري بس دشوارتر بوده است.
• درختان باغ احتياج به نگهداري بالايي داشتند ، به همين خاطر امروزه خيلي از باغهاي اطراف كاروانسرااز بين رفته اند و تنها تعداد معدودي از آنها كه از آب قنات آبياري مي شدند باقي مانده اند ، از آن جمله كاروانسراي علي آباد قم و قدمگاه نيشابور را مي توان نام برد كه توجه وكاربرد خاص مربع در تركيب كلي و اجزاي آنها استواراست.

مقايسه ي الگوي حاكم برباغ كاروانسراها و با غ ايراني
• در باغ ايراني مانند معماري ايراني هيچ چيزي بي مورد (يا فقط براي زيبايي ) وجود ندارد. آنچه مفيد و لازم است زيبا عرضه مي شود ، و جلو ه اي در كمال و جمال دارد.
باغ ايراني مزين به نظم و تناسب ، برخوردار از حرمت و محرميت ، منزه از بيهودگي و افراط و تفريط ، موظف به كارايي و سوددهي ، مساعد با قناعت و صرفه جويي و مجهز به پايداري است.

برخي از خصوصيات كلي باغ هاي ايراني
• محصور بودن پيرامون باغ با ديوار
• تقسيم سطح باغ به چهار بخش
• استفاده از خطوط راست در طراحي باغ
• استفاده از يك جوي دائم اصلي (آب دائم)
• وجود رابطه ي نزديك با طبيعت و عدم وجود حد فاصل بين ساختمان و باغ
• وجود حوض يا استخر آب براي تامين آب و زيبايي چشم انداز در مقابل عمارت
• استفاده از درخت هاي زياد و سايه دار وجود معبر هاي باريك

نتيجه گيري:
با توجه به خصوصيات اصلي كه براي باغ ايراني برشمرده شدو ويژگيهايي كه باغ كاروانسرا ها دارند مي توان به اين نتيجه كلي دست يافت كه باغ هاي كار وانسرا در واقع از همان الگوي اصلي باغ ايراني تبعيت مي كنند ولي در جزئيات احداث آنها تفاوتهايي وجود دارد.
در مجموع مي توان گفت كاروانسراهاي ايران در درون خود فضايي باز و مفرح داشتند كه طبيعت مهربان را با تلفيق آب و گياه به كاروانيان هديه مي كردند و آنها را از خشكي و سرماي بيرون محفوظ مي كردند.

منابع
• پايان نامه ماكو
• كاروانسراهاي ايران ، محمد يوسف كياني – ولفرام كلايسن .
• حيات در حياط در خانه هاي سنتي ايران
• باغ هاي ايران ،غلام حسين نعيما .
• گنجنامه (كاروانسرا ها، بناهاي بازار)،مركز اسناد و تحقيقات دانشكده معماري و شهرسازي.
• معماري ايران در دوره ي اسلامي ، محمد يوسف كياني