مجموعه اسلام – خوجا
“اسلام-خوجا”، نخست وزیر خانات  خیوه تحت امر محمد رحیم خان دوم (1863-1910) و پسر او اسفندیار خان (1910-1920) بود. او متولی ساخت بیمارستان، داروخانه، اداره پست و تگراف و مدرسه غیر دینی در خیوه بود. در فاصه سا‌ل‌های 1908-1910، اسلام خوجا، این مجموعه را در جنوب شرقی اییچین کالا ساخت. این مجموعه شامل کوچک‌ترین مدرسه خیوه و بلندترین مناره آن که از روی مناره‌های قدیمی شهر خیوه، مربوط به قرن‌های 11 و 12 ساخته شده است، می‌باشد. سکوی بالایی آن با ارتفاع 45 متر، بلندترین نظرگاه شهر خیوه است. دوایری از آبی تیره، آبی سفید و سبز از موزاییک‌های لعاب‌دار، مناره را تزیین کرده‌اند. حیاط کوچک مدرسه 42 حجره را در خود جای داده است و تزیینات نمای اصلی، زمینه مطلوبی را برای مناره ساخته‌است: کاشیکاری‌ای آبی و سفید، پوسته‌ها و تزیینات لعاب‌دار. در بخش جنوب شرقی مدرسه یک مسجد قرار دارد. گنبد کم ارتفاع و وزین این مسجد جایگاه عمودی مناره را متعادل می‌سازد.

 تصویر 17: تصاویر مجموعه اسلام – خوجا

هزار اسب
در مسیر خیوه در جنوب خوارزم یکی از قدیمی ترین شهرهای آسیای میانه نهفته است: هزار اسب. به مدت سه هزار سال یکی از مهم‌ترین مراکز تجاری، فرهنگی، سیاسی آبادی خوارزم بوده است. هزار اسب توسط استحکاماتی از برج و بارو محافظت شده است. بنابر منابع مکتوب قرن‌های 8-10 م. مراکز تجاری زیادی در شهر قرار داشته است. کانال هزاراسب شهر را با رودخانه آمودریا پیوند می‌داده‌است. اطلاعاتی چند در مورد هزاراسب در توضیحات عملیات نظامی مربوط به محمود غزنوی و سلطان سنجر بین قرن‌های 11 و 12 م. وجود دارد. در قرن 13 میلادی استحکامات شهری  هزاراسب توسط خندقی از آب محاصره شده بود. در قرن 18-19 م. هزاراسب شهر دوم خانات خیوه پس از خیوه بوده است.

 

تصویر 18 : هزار اسب

“چادرا هالی”، کاخ ییلاقی خانات خیوه در فاصله قرون 17 و 18 میلادی بود که خارج از شهر میان باغ‌ها ساخته شده بود. این مکان خانه تابستانی خانات خیوه محسوب می‌شد. در آن‌جا نمونه گمنامی از طراحی برج‌های ساخته‌شده از قطعات گچی وجود دارد. اندازه عمومی این بنای منحصربه‌فرد 16.5 * 7.7 متر است و ارتفاع آن بیش از دو متر می‌باشد. در طبقه نخست این بنا، اصطبل و انبارها، قرار دارد. سایر طبقات با اتاق‌های نشیمن و ایوان‌های نیمه‌باز تشکی شده‌است. نیمی از بنا که به خانم‌ها تعلق دارد، در طبقه دوم بنا قرار دارد.

 تصویر  19: تصاویر چادرا – هالی

گورستان خان‌های خیوه
محمد رحیم‌خان اول، آرامگاه پهوان محمود را بازسازی کرد. بنابراین گورستان سلسه کونگراد بر پایه روحانیون خیوه، بر­افراشته‌ شد. مقبره پهوان محمود در پشت حصار کم‌ارتفاعی در ضلع غربی آرامگاه و مقبره محمدرحیم خان اول در محور مرکزی آن در زیر یک طاق پنج ضلعی واقع است. پس از آن در سال 1825، ضلع شرقی آرامگاه ساخته شد که الله­کولی­خان (1825-1842) در آن به خاک سپرده شده است. سنگ قبرهای این سه مقبره با کاشی‌کاری‌های زیبایی تزیین شده‌است. سنگ قبر مرمرین عبدالغازی خان (1603-1664) و انوش خان با تاریخ وفات 1681 به این آرامگاه آورده شده است. شاه­تیر سردر آن شامل لوحی مرمرین و وفات‌نامه‌ای مربوط به فردی از دربار “ایلبارز خان” دوم (1728-1740) است. یکی دیگر از خانات خیوه به نام اسفندیار، مقبره خانوادگی عظیمی را در کاریخانه گورستان پهوان محمود ساخته است. مادر او کوتلاقیکی خانم در آن‌جا دفن شده است. در حالی‌که اسفندیار در آن‌جا دفن نیست. او خارج از ایچین قلعه وفات یافت و سنت خیوه اجازه جابه‌جایی اجساد را به داخل نمی‌داده است.

تصویر 20: تصاویر گورستان خان‌های خیوه

مدرسه محمد امین خان و مناره کلان
بزرگ‌ترین مدرسه دوران قرون وسطی در خیوه، مدرسه محمد امین خان (1845-1855) است که روبروی ارگ کنیا در کنار دروازه‌های آتا قرار دارد. این بنا 78 متر طول و 60 متر عرض دارد. مدرسه دارای 125 حجره است و می‌تواند تا 260 دانش‌آموز را پذیرا باشد. سردر آن با پنج گنبد کوچک تاجگذاری شده و از دو طرف با برج‌هایی احاطه شده است. کتیبه جالبی وجود دارد با این مضمون که: “این بنای کامل تا ابد ایستاده است و نسل‌های آینده را خشنود می‌سازد.” حجره‌های طبقه دوم ایوان‌دار است. از این‌رو ویژگی متمایز مدرسه طاق‌های گشوده قوسی خارجی پیرامون بناست. تزیینات غنی آن شامل موزاییک‌های آجری، کاشی‌کاری، درب‌های خراطی شده و پنجره‌های مشبک است.
مناره کلات- منار کوتاهی واقع در نزدیکی مدرسه محمد امین خان است. پایه حجیم آن 14.2 متر قطر دارد و سطح بالایی آن تا 26 متر ارتفاع گرفته‌است. مناره با کاشی‌های لعاب‌دار پوشیده شده است. انتظار می‌رفت که این مناره بلندترین و بزرگ‌ترین مناره آسیای میانه باشد، درحالی‌که عمیات ساخت آن پس از وفات محمد امین خان در سال 1955، متوقف گشت. مدارک موجود تفسیر دیگری را مطرح می‌سازد و آن، این است که پس از مطلع شدن خان بخارا از ساخت عظیم‌ترین مناره در خیوه، از معمار آن می‌خواهد تا مناره بلندتری در بخارا بنا کند، از اینرو خان خیوه خشمگین شده، فرمان می‌دهد معمار مناره را از بالای آن به پایین پرتاب کنند. لذا عمیات ساخت متوقف می‌شود.

 تصویر 21: تصاویر مدرسه محمد امین خان و مناره کلان

مدرسه متنیاز دیوان بیگی
این مدرسه یک طبقه، در شرق مدرسه محمد امین خان واقع است. که توسط وزیر محمد امین، محمد نیاز دیوان بیگی در سال 1871 ساخته شده‌است. نمای اصلی روبروی مدرسه محمد امین خان قرار دارد. بنا شامل یک سردر بلند با طاقچه‌بندی پنج ضلعی است، که با کاشی‌های آبی و سفید خوارزمی- مشخصه اصلی مدرسه- زینت یافته‌است. سه طاق قوسی و برج‌های گوشه –گلدسته- با فانوس‌ها و گنبدهایی اضلاع جانبی آن را تزیین کرده‌اند. نماهای جنوبی و شرقی صلب هستند، نمای شمالی طاق‌دار است. محور متقاطع مدرسه از ساختار مدرسه امیرتیمور، مسجد جنوبی و سردر کاذب آن پیروی می‌کند

تصویر 22: تصاویر مدرسه متنیاز دیوان بیگی

مدرسه خردجام و الله کولی خان
مدرسه خوجامبردی -بی در شرق دروازه‌های ایچین قلعه مربوط به سال 1688 است. این بنا در طول ساخت مدرسه الله­کولی­خان بازسازی شده‌است. اولین مدرسه به دلیل تمایزات مشخص سطوح کف مانند شالوده‌ای برای مدرسه الله­کولی­خان است. مسیر شیب‌دار، مدرسه خوجامبردی –بی را به دو نیم  می‌کند. و به این مدرسه نامی جدید می‌دهد: مدرسه خردجام. بخش کوچکی از دیوار شهر به عنوان سایت ساخت و ساز مدرسه الله کولی خان، ویران شده‌است. ضع جنوبی مدرسه در طول مغازه‌های دروازه شمالی پهلوان قرار دارد و ضلع شمالی آن با تیمچه الله کولی خان پیوند خورده است.

تصویر 23: مدرسه خردجام و الله کولی خان

حیات فعلی مجموعه
جمعیت کنونی ساکن در شهر خیوه به 25000 نفر می‌رسد که به جز تعداد محدودی ساکن در ایچین قلعه سایرین در خارج از قله سکونت دارند. افراد ساکن در مجموعه ایچین کالا نیز اقتصاد وابسته به توریست داشته و فعالیت‌های آن‌ها به شدت تحت تاثیر میزان حضور توریست است. مجموعه را به صورت کلی می‌توان موزه‌ای روباز دانست که در هنگام روز و فصل‌های توریستی سال به شدت فعال می‌باشد ضمن اینکه این فعالیت از نوع زندگی نیست. عدم حضور زندگی در مجموعه را می‌توان شب‌هنگام با بسته شدن دروازه‌های شهر درک کرد. از این لحاظ می‌توان ایچین کالا را با ارگ بم در کرمان و ونیز ایتالیا مقایسه کرد. همان اتفاقی که امروز در ونیز در حال رخ‌دادن است، یعنی کوچ ساکنین از شهر خود به دلیل فراوانی توریست، در ایچین کالا رخ داده است.
چرا این مجموعه یک منظر فرهنگی‌است؟
همان‌طور که پیش‌تر بیان شد، یکی از وجوه فرهنگی دانستن یک منظر حضور لایه‌های تاریخی در منظر مورد بررسی است. لذا با توجه به مطالب ذکر شده در مورد پیشینه تاریخی و وضعیت فعلی، لایه‌های تاریخی متعددی در شکل گیری مجموعه مشاهده می‌شود. در دسته‌بندی سازمان میراث جهانی یونسکو، مناظر فرهنگی به:
1- “مناظر طراحی شده (landscape Designed):  این گونه مناظر به گونه‌ای هدفدار، بر اساس یک دیدگاه مشخص و یا برنامه‌ریزی از پیش تعیین شده، توسط انسان آفریده شده‌اند. از نمونه‌های ایرانی آن می‌توان به مجموعه پاسارگاد، باغ‌های ایرانی و آبشارهای شوشتر اشاره کرد.
2- مناظر ارگانیک (Evolved landscape): این‌گونه مناظر، مناظری هستند که به گونه‌ای ارگانیک تحول یافته‌اند. چنین مناظری از یک موضوع ابتدایی اجتماعی، اقتصادی و یا مذهبی ریشه گرفته و فرم کنونی خود را در پیوند با محیط طبیعی و در واکنش به آن به دست آورده‌اند.
3- مناظر تداعی کننده (Associated Landscape): شامل مناظری است در ارتباط با مولفه‌های مذهبی، فرهنگی و طبیعی یک قوم.”تقسیم می‌شوند. نظر به این تعاریف، ایچین قلعه را می‌توان جزء دسته مناظر فرهنگی طراحی شده دانست.
The united States National Park Service، یازده ویژگی را برمی‌شمرد که می‌توان برای خواندن و تفسیر نیروهای طبیعی و فرهنگی شکل‌دهنده منظر به‌کار برد. چهار مورد اول با عنوان فرایندهای شکل‌دهنده منظر توصیف شده که در این فرایند نقش ابزاری در شکل‌دهی زمین خواهند داشت. سایت فرهنگی ایچین قلعه علاوه بر داشتن اجزاء فیزیکی طبقه‌بندی شده در جدول شماره1. با برخورداری از سنت‌های فرهنگی برجسته و مشهود، فرهنگی بودن مجموعه  را تایید می‌کند.

جدول شماره 1. ویژگی‌های دخیل در خواندن و تفسیر منظر فرهنگی

منابع:

1. Arapov, Alexy(2007): “ Historical Monuments of Uzbekistan”; Mega Basim.
2. World Heritage Center: http://whc.unesco.org
3. Ichan kala(2003): “Periodic Reporting Exercise on Application of World Heritage Convention”; WHC
4. ICOMOS
5. cultural landscape management/ guidelines for identifying assessing and managing cultural landscapes in the Australian national parks/ Jane Lennon & Steve Mathews/ march 1996
6. دبیری، مریم (1388): ” نقش معمار منظر در مدیریت منظر فرهنگی”، نشریه الکترونیکی ws، شماره58.

"دانلود فایل های پیوست مطلب"
-----------------------------------------------------------------------------------------
خیوه؛ سرزمینی از اندوخته‌های هنر، تاریخ و فرهنگ – قسمت سوم (539.4 KB)
       تعداد دانلود: 0
       زمان آخرین دانلود: دوشنبه, 30 نوامبر -0001
------------------------------------------------------------------------------------------