چکیده
باغ چشمه عمارت ، یکی از با شکوه ترین باغ های صفوی باغ شهر اشرف البلاد (بهشهر کنونی) است که به دستور شاه عباس، بین سال های 1021-1027 ه. ق ساخته شده و از اهمیت تاریخی ویژه ای برخوردار است.
اگر چه نیمی از فضای معماری چشمه عمارت در گذر زمان از بین رفته است اما موجودیت کالبدی بنای چشمه عمارت، به عنوان معدود کوشک های باقی مانده صفویان در بهشهر کنونی، یادمان شکوه مندی است که شهروندان همواره آن را برای خود و این منطقه افتخار ملی و باعث تهیج غرور عاطفی – ملی می دانند.
با توجه به این موضوعات در این پژوهش سعی شده است به شناخت ارزش های مختلف این باغ ایرانی پرداخته شود تا ارزش باززنده سازی این باغ مشخص و زمینه های احیای آن فراهم گردد.
کلمات کلیدی: چشمه عمارت، باغ ایرانی، ارزش

مقدمه
باغ سازی در کیش و آیین ایرانیان، از باستان تا دوران حاضر، با قرب و منزلتی روشن و موکد توصیه شده است.
مشهورترین باغ شهرها و کوشک باغ ها دوران اسلامی، مربوط به دوران صفویان است. مجموعه باغ های اشرف البلاد، باغ فین، مجموعه باغ اندر باغ های اصفهان، باغ های سعادت آباد، چهلستون قزوین و … از نمونه های قابل ذکر این دوره اند.
از بررسی نمونه های باغ های قبل و بعد اسلام به روشنی پیداست که یک خط فکری سالم و طیفی گسترده از یک سازواره ی هندسی ساده و حساب شده و ترکیبی بخردانه و منظم در تمام طول تاریخ بر شکل یابی باغ ایرانی حاکم بوده است.
باغ چشمه عمارت نیز همانند سایر باغ های ایرانی دارای ویژگی های خاص باغ ایرانی است. این باغ نیز از ترکیب ساده و موزون، رابطه صحیح و استوار، سلسله مراتب حساب شده، منطق عقلانی و نظام هندسی مشخص، خطوط عمود بر هم، تخت کرت های چهار گوش، تقسیمات متعادل، گذرگاه های مستقیم و با هدف که گاه به گشادگی فضایی می آمیزند، شبکه مترنم جهت دار آب که در فضایی باز و پوشیده وسعت یافته تشکیل شده است.

تصویر 1: بنای کوشک چشمه عمارت در میان خانه سازی های بی مقدار، منبع: طرح مرمت چشمه عمارت، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان مازندران
امروزه با خانه سازی های بی مقدار، بخش های وسیعی از باغ چشمه عمارت با همه ويژگی باغ ایرانی که ذکر شد، از بین رفته است. با توجه به اینکه یک نمونه کامل باغ ایرانی یعنی “باغ شاه یا همان باغ شهرداری بهشهر” در مجاورت این باغ  موجود است و اسناد و مدراکی که بر ارزش باز زنده سازی این باغ می افزاید، امید داریم تا همانند قبل شاهد پیوند فضایی و معماری باغ شاه و باغ چشمه عمارت در بهشهر باشیم

تصویر 2 : محل  قرار گیری باغ شاه (زرد) و باغ چشمه عمارت(قرمز)، منبع تصویر هوایی: سازمان نقشه برداری کشور-1381

ارزش تاریخی
آنچه بر اهمیت شهر تاریخی اشرف البلاد افزوده است، انتخاب این منطقه به عنوان پایتخت دوم شاه عباس بوده است. این منطقه”… رفته رفته به توجهات خاطر اشرف شرافتش افزود و باغات و بساتین جنت آیین مشتمل بر عمارات و حوض خانه ها در کمال زیبایی و دل گشایی ترتیب یافته …”است. (اسکندر بیک)
“اشرف در پنج مایلی جنوب خلیج استر آباد واقع شده و شاه عباس اینجا را اشرف البلاد یا نجیب ترین شهر های ایران قرار داد …”(لرد کروزون)
بیش از بیست سیاح، محقق و نماینده از باغ های صفوی بهشهر بازدید کردند و گزارشات، تصاویر و کروکی های ارزشمندی به یادگار گذاشتند.
از جمله معروف ترین آنها پیتر دلاواله ایتالیایی نماینده پاپ را می توان نام برد. وی در زمان ساخت مجموعه و باغ چشمه عمارت مهمان شاه عباس بود. (1027 ه. ق)

تصویر 3: پلان چشمه عمارت، هانری ویوله، 1914
محقق فرانسوی هانری ویوله نیز در سال 1913 از این باغ دیدن کرد و اطلاعات ارزشمندی از وضع موجود آن روز فضای معماری و باغ سازی چشمه عمارت بر جای گذاشت.

تصویر 4: عکسی از چشمه عمارت، هانری ویوله، 1914
ارزش معماری
بنای چشمه عمارت علاوه بر اینکه متاثر از نظام و ارکان حاکم بر باغ ایرانی و باغ چشمه است، دارای ویژگی های مختص مکان قرار گیری و استقرار نیز می باشد. عمارت، همانند اکثر باغ های هم عصر، از یک طبقه همکف، طبقه فوقانی و یک فضای چلیپایی شکل مرکزی تشکیل شده است.

تصویر 5: بنای کوشک باغ چشمه عمارت، منبع: نگارنده
کوشک در ابعاد حدود 22*25 متر در محور اصلی و در منتهی الیه باغ بر روی چشمه ای پر آب بنا نهاده شد و در همکف و در چهار سو، بنا دارای چهار ایوان رو به باغ است و حوض های اصلی، در جلوی ایوان ها واقع گردیدند به طوری که ایوان های محور اصلی، دارای عمق و گشادگی بیشترند، گویی با آغوش بازتر به استقبال باغ می روند.

تصویر 6: بنای کوشک باغ چشمه عمارت از چهار دید، منبع: نگارنده
ارزش نظام گردش آب
بی شک از مهمترین ارزش های عمارت چشمه را می توان به نظام گردش آب عمارت و چگونگی هدایت و بکارگیری قابلیت های طبیعی منطقه دانست.
اهمیت چشمه ها و عنصر آب در باغ های ایرانی بسیار بلند مرتبه است. در فضای مرکزی عمارت چشمه ای پر آب قرار دارد که گویی همه ی تار و پود عمارت را به هم پیوند می دهد. این بنا را به اعتبار و اهمیت همین چشمه، “چشمه عمارت” می نامند.
انتقال و هدایت آب به وسیله تنبوش های سفالی با ظرافت و جزییات بی بدیل به طبقه فوقانی عمارت و تقسیم آن به چهار حوضچه روی چهار صفه و بازی آب در جوی ها، حوض ها و آبشره ها در محور اصلی باغ، از شاهکاره ای معماری و باغ سازی ایران و بخصوص معماران صفوی است که در این کوشک باغ به منصه ظهور و شکوفایی رسید.

تصویر 7، 8 و 9: آبراهه ها و حوض های موجود در بنا، منبع: نگارنده
بهره مندی هوشمندانه از پتانسیل ها و موهبت طبیعی منطقه و پیوند منطقی عناصر، از دیگر ارزش های مجموعه باغ ها و عمارت چشمه می باشد. حفظ موجودیت عناصر باقی مانده و معرفی دانش هیدرولیک به کار رفته یک اصل بنیادی محسوب می شود.

منابع:
– طرح مرمت باغ چشمه عمارت بهشهر – سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان مازندران، 1386
– موسوی نسب، عبدالوهاب، “باغ در بهشت – کاخ باغ عباس آباد بهشهر” انتشارات گنجینه هنر، تهران، 1385
– انصاری، مجتبی – محمودی نژاد، هادی، “باغ ایرانی تمثیلی از بهشت” نشریه هنرهای زیبا، شماره 29، تهران، 1386
– Wilber, D .N, 1962, Iranian Garden and its Palace, University of Prinstone
– Moradi , A _ Taheri , P_ Pishehvar , J _ “Estate of Safavi architects utilization from garden making to keep Sustainable architecture In Bagh-e-shah, Behshahr and its central palace”_ International Forum on Islamic Architecture and Design _ University of Sharjah _ UAE _2008

"دانلود فایل های پیوست مطلب"
-----------------------------------------------------------------------------------------
عمارت خورشید؛ نگاهی به ارزش های باغ چشمه عمارت بهشهر (813.7 KB)
       تعداد دانلود: 4
       زمان آخرین دانلود: دوشنبه, 2 ژانویه 2017
------------------------------------------------------------------------------------------