مقدمه
حوزه جنوبی آبریز دریای خزر که در شمال ایران قرار گرفته است و توسط کوه های البرز در جنوب احاطه می شود. از مهم ترین اکوسیستم های منطقه است که گونه های مختلف را در خود جای داده و از نظر اقلیمی نیز تا حدی منطقه را تحت تاثیر قرار داده است. این حوزه وسیع از سمت شرق در معرض جریانات خشک قرار گرفته و از این جهت در حال تهدید است. همچنین بهره برداری های وسیعی که از منابع معدنی و زیستی آن صورت می گیرد سبب به خطر انداختن بسیاری از گونه های کمیاب منطقه شده است. از طرفی آلودگی هایی که از فعالیت های صنعتی، جوامع شهری و موارد دیگر ایجاد می شود زندگی اکوسیستم را تحت تاثیر قرار داده است.

ویژگیهای جغرافیایی حوزه جنوبی دریای خزر
دریای خزر از جنوب با سه استان سرسبز شمالی در ارتباط است. گیلان در غرب، گلستان در شرق و مازندران در وسط كه مجموعاً دارای مساحتی حدود ۶۱/۴۶۵ كیلومتر مربع (۲/۸۳درصد كل کشور) اند. قلمرو جغرافیایی منطقه از دو قسمت آبی و خشكی تشكیل شده است. قلمرو آبی شامل دریای خزر، ماندآبها، تالابها و حوضه های فرعی است. قلمرو خشكی منطقه نیز از نظر پستی و بلندی به سه بخش جلگه ای، كوهپایه ای و كوهستانی تقسیم می شود. بخش جلگه ای شامل منطقه ای با ارتفاعی كمتر از ١٠٠ متر (كه قسمت عمده را به خود اختصاص داده و در ارتباط مستقیم با دریا می باشند)، بخش كوهپایه ای دارای ارتفاع ١٠٠ تا ٥٠٠ متر و بخش كوهستانی از ارتفاع ٥٠٠ متر به بالاتر را در بر می گیرد. جلگه از دو قسمت نوار ساحلی و قسمت اصلی جلگه تشكیل شده است. نوار ساحلی محدوده باریكی از چند متر در نواحی باریكتر (سواحل رامسر) و تا چند صد متر و كیلومتر در جلگه های وسیع پوشیده از تپه های ماسه ای ساحلی (سواحل بندر انزلی) در امتداد دریا می باشد.

تقسیمات اقلیمی حوزه جنوبی دریای خزر
از نقطه نظر تقسیمات اقلیمی، منطقه شمال دارای دو گستره بزرگ اقلیمی است كه یكی حوزه سفید رود و دیگری تمامی نوار ساحلی مازندران تا خط مستقیم آبها در ارتفاعات البرز را در بر می گیرد. دراین ناحیه اقلیم فراخشك دیده نمی شود ولی سایر اقلیم ها و زیر اقلیم ها درآن وجود دارند. وسیع ترین منطقه اقلیمی، اقلیم نیمه خشك در حوزه سفید رود است كه تقریباً ٣٣ درصد كل مساحت محدوده شمالی را در بر می گیرد. مابقی اقلیم ها مدیترانه ای ، نیمه مرطوب و مرطوب است. در بخش شمالی دریا و كرانه های آن، دمای هوا در زمستان گاهی تا ٣٨ درجه زیر صفر هم می رسد، لذا قشر ضخیمی از یخ آبهای حاشیه ساحلی و دلتای اورال و ولگا را می پوشاند، در حالی كه در بخش مازندران جنوبی، سرما و یخبندان شدید به ندرت اتفاق می افتد. دربخش میانی مازندران، چه در ساحل و چه در دریا، میزان دمای هوا در تیرماه بین ٢٥ تا ٢٦ درجه سانتیگراد و در دی ماه بین ٥ تا ٥- درجه سانتیگراد است. میزان بارش در شرق بخش میانی،١٠٠ تا ١٤٠ میلی متر درسال است ولی نقطه مقابل آن در غرب دارای حدود ٢٠٠٠ میلی متر در سال است. به طور كلی ، در تمام سطح دریا و نقاط ساحلی ، میزان بارش از جنوب به شمال و از غرب به شرق كاهش مییابد.
متوسط تبخیر سالانه آب از سطح دریای خزر (بدون احتساب خلیج قره بغاز)، حدود ٧٦٠ میلی متر است. در نیمه سرد سال، دریای خزر و مناطق اطراف آن تحت تاثیر مراكز پرفشار سیبری و منطقه منجمده قرار گرفته و توده های هوای سرد در منطقه دریا نفوذ كرده موجب بروز طوفان های شمال شرقی و سرما و نزولات جوی می گردند. در نیمه گرم سال، دریای خزر تحت تاثیر فشار نسبی آزور (Azor) قرار گرفته و هوای بالنسبه كم باران برآن حاكم می شود.

بیوسیستم
تنوع زیستی
جنگل های حوزه جنوبی دریای خزر
جنگل های مناطق پست (جنگل های هیرکانی) از تالش تا مازندران تا ارتفاع ۴۰۰ تا ۵۰۰ متر کشیده شده اند و در شرق به جنگل های مینودشت و گلستان و در غرب به جنگل های ارسباران محدود می شود.این جنگلها در نواحی با اقلیم مرطوب با بارش سالانه بین ۸۰۰ تا ۲۰۰۰ میلیمتر باشند، قرار دارند. تنوع زیاد گونه های درختی و بوته ای همراه با پیچک از شاخصه های اصلی پوشش گیاهی این مناطق به شمار می رود. ویژگی دوگانه باتلاقی – جنگلی شباهت قدرت رویش این جنگلها به جنگل های حارهای، حساسیت در مقابل سرما، اشکال بومی و بقایای پوشش گیاهی متعلق به دوران سوم از دیگر ویژگی های آن می باشد.

ناحیه رویشی و گونه های گیاهی
– ناحیه اروپا سیبری در ایران متعلق به حوزه Euxino-Hyrcanian

 

اصولاً این حوزه از جنگل های پهن برگی تشکیل شده، که به طور عمده مشابه جنگل های پهن برگ قفقاز و اروپای مرکزی هستند و سیمای عمومی آنها بسیار به جنگل های سواحل دریای سیاه در ترکیه و مناطق مجاور آن در شوروی سابق، از جمله ارمنستان و آذربایجان شبیه است. تفاوت عمده جنگل های ترکیه، عدم حضور گونه های Pinus, Picea, Abies در این جنگل ها است. از ویژگی های جنگل های مازندرانی مصون بودن آنها از یخبندان دوره های یخچالی دوران چهارم می باشد و به همین جهت، به عنوان پناهگاه عمل نموده و تعدادی از گونه هایی که در ضمن دوره های یخچالی در سایر نقاط از بین رفته اند، در اینجا به حیات خود ادامه داده اند و به صورت انحصاری دیده می شوند و نه تنها برای ایران دارای اهمیت خاص هستند، بلکه در سطح جهانی نیز ارزشمندند، زیرا نشان دهنده یک اتصال و اتباط زمانی و منطقه ای هستند. در کل رویش های جنگل های مازندرانی عمدتا تحت حوزه ی رویشی اروپا سیبری قرار می گیرد به استثنای نواحی مرتفع كوهستانی كه به ناحیه ی ایرانو تورانی تعلق دارند.

گونه های گیاهی جنگل های حوزه جنوبی دریای خزر
گیاهان این حوزه از گروه اروپایی – سیبریایی و اغلب متعلق به دوران سوم زمین شناسی می باشند. این گیاهان را می توان بر حسب ارتفاع حوزه رویشی آن ها به سه گروه اصلی زیر تقسیم نمود.
– منطقه ی جلگه ای پست تا ارتفاع ۸۰۰ متر:‏ متراکم ترین جنگل ها در این محدوده و به عبارتی در پایین ترین سطح واقع شده اند. تنوع گونه ای نیز در این منطقه بیش از سایر مناطق است. از آن جمله می توان به بلندمازو، شمشاد فرنگی، ممرز، انجیلی، آزاد، شبخسب، توسکا، لرگ، اوجا، زبان گنجشک، لیلکی، افرا، داغداغان و بارانک‏ اشاره کرد.
– جنگلهای ارتفاع ۸۰۰ تا ۱۰۰۰ متر:‏ مهم ترین شاخصه ی این منطقه راش ‏است.
– جنگلهای کوهستانی ۱۸۰۰ تا ۲۵۰۰متر:‏ در این محدوده گیاهان با مقاومت نسبتا بالا و تا حدودی مقاوم به سرما زندگی می کنند. از آن جمله می توان به راش سفید، بلوط و سرو کوهی‏ اشاره کرد. خرپنو، بارانک، زالزالک و نارون نیز در این محدوده ارتفاعی مشاهده می شوند.

ژئوسیستم
رودخانه های منتهی به دریای خزر در حوزه جنوبی
حوزه آبریز دریای خزر شامل بیش از ٣٠٠ رشته نهر و رودخانه است. از این میان، دراستان مازندران ٨٠ رودخانه و در استان گیلان نیز حدود ٦٠ رودخانه مهم وجود دارد. بیشتر رودخانه ها كم عمق و باریك بوده و طول آنها ازچند كیلومتر تجاوز نمی نماید.

خاک
خاک های ایران را می توان در چهار گروه خاک های جلگه ها و دره ها، خاک های کوهپایه های سواحل دریای خزر، خاک های فلات ها و خاک های کوه ها و نواحی کوهستانی دسته بندی نمود. خاک های حاشیه جنوبی دریای خزر را خاک هایی از جنس دو گروه اول تشکیل می دهند. خاک های جلگه ها و دره های شمال کشور از انواع زیر است:
خاک های آبرفتی دارای بافت نرم،خاک های آبرفتی انباشتی دارای بافت درشت، تپه ماسه ها، خاک های گلی – شبه گلی – باتلاقی، خاک های نمکی، خاک های آبرفتی شور، مارش های شنی. خاک های کوه پایه های مازندرانی نیز از جنس خاک های قهوه ای و سرخ مدیترانه ای است.

پراکندگی انواع خاک در سواحل جنوبی دریای خزر
قسمت اعظم نواحی جلگه ای از آبرفت ها و رسوبات مربوط به دوران چهارم زمین شناسی تشکیل شده است. هر چه از مناطق پای کوهی به طرف سواحل برویم، رسوبات ریزتر می شود. وجود رطوبت کافی و جریان آبها به تشکیل خاک زراعتی و سیاه و خاکستری و تیره و خرمایی و خاک های بی نمک و یا کم نمک کمک می کند. در این منطقه به دلیل بارندگی زیاد، خاک های هیدرومورفی زیادی وجود دارند.

توان ها و تهدیدها در حوزه جنوبی دریای خزر
بخش اعظم جمعیت استانهای گیلان ، مازندران و گلستان در نواحی جلگه ای نزدیك به ساحل اسكان یافته اند، لذا تعداد سكونتگاه ها در نواحی كوهپایه ها كم و در نواحی كوهستانی معدود است. جمعیت این منطقه درسال ١٣٧٢ بالغ بر ٨٩٩٧١٩٦ نفر بوده است كه از این میان استان گیلان با ٢٢٠٤٠٤٧ نفر و استان مازندران و گلستان با ٣٧٩٣١٤٩ نفر به ترتیب حدود ٣٧ و ٦٣ درصد را به خود اختصاص داده اند كه مجموعاً ۱۰/۷ درصد جمعیت كل كشور را تشكیل میدهند.

مسائل كشاورزی در كرانه های جنوبی دریای خزر
شرایط مناسب آب و هوایی سبب رونق کشاورزی در این مناطق شده است. علاوه بر این، دو استان گیلان و مازندران ، منطقه دارای خاكی بسیار حاصلخیز و مستعد كشاورزی است كه نسبت به سایر استانهای كشور موقعیتی ویژه دارد. در ناحیه جلگه گیلان به دلیل آب و هوای مطلوب ، بیشتر خاك های رسوبی دارای بافت ریزدانه و خاك های چمنی مرطوب و نیمه مرطوب وجود دارد. خاكهای رسوبی با بافت ریز، از نظر كشاورزی بهترین نوع خاك به شمار می روند. این نوع خاك سطوح وسیعی از جلگه مركزی مازندران را نیز پوشانده است كه از مستعدترین نواحی منطقه محسوب می شوند. در جلگه گنبد و گرگان به دلیل تبخیر زیاد و اقلیم نیمه بیابانی، به ویژه در نواحی مرزی شمال منطقه، سطوح وسیعی از خاك های شور و باتلاقی دیده می شود كه فاقد استعداد كشاورزی هستند. اما در جنوب این ناحیه در گرگان و گنبد، زمین های حاصلخیزی وجود دارند كه محل اصلی كشت پنبه و گندم و دانه های روغنی محسوب می شوند. خاك مناطق كوهستانی دو استان به دلیل شیب زیاد و عمق كم خاك از نظر كشاورزی چندان مساعد نیست.
وسعت اراضی كشاورزی كل كشور در سال ١٣٧٢ برابر با ١٨٢١٥٠٠٠ هكتار بوده كه از این میان سهم منطقه برابر با ١١٤٣٠٠٠ هكتار (۶/۳ درصد)، كه ٢٨ درصد به استان گیلان و ٧٢ درصد به استان گلستان و مازندران تعلق دارد. گفتنی است كه افزایش بیشتر شاغلین كشاورزی در گیلان به رغم پایین تر بودن درصد زمین های كشاورزی آن نسبت به دو استان دیگر، به واسطه نیاز به نیروی انسانی بیشتر جهت كشت چای و برنج می باشد. سطح زیر كشت محصولات سالانه در استان گیلان ۷۴/۸ و دیم آن ۲۵/۲ درصد منطقه است. برای استان مازندران و گلستان این ارقام به ترتیب برابر با ۴۰/۸ و ۵۹/۲ درصد است.

تاثیرات کشاورزی بر خاکهای سواحل خرز:
• شستشوی مواد و در نتیجه کاهش مواد مغذی بارندگی و آبیاری
• اسیدی شدن خاک بر اثر بارندگی و آبیاری
• وجود زه آب در زمین و خیس بودن همیشگی و یا فصلی بعضی زمین ها
• كیفیت روان آبهای منتهی به دریای خزر (از قبیل كودهای شیمیایی و سموم دفع آفات)
• کاهش تنوع زیستی منطقه با تغییر کاربری اراضی طبیعی (جنگل ها، تالاب ها، مرداب ها، …) به اراضی کشاورزی که منجر به نابودی زیستگاه های پرندگان مهاجر و آبزی، کاهش جمعیت آن ها و نابودی گونه های باارزش، کم شدن منابع تغذیه

مسائل بهره برداری از ماهیان تجاری دریای خزر:
انواع ماهیان تجاری:
ماهیان خاویاری:
در این دریا ماهیان خاویاری انبوهی زندگی می کنند که دارای ارزش اقتصادی بالایی در صنعت شیلات کشورهای ساحلی می باشد. ماهیان خاویاری در رودخانه های حوزه آبریز مازندران و ترجیحاً در زیر سنگ هایی شنی و ماسه ای تخم ریزی می کنند از این رو مجاورت آب های شور به رودخانه ها مانند مناطق شمالی دریای خزر برای این ماهیان اهمیت بالایی دارند .ماهیان خاویار فارسی عمدتاً در بخش میانی و جنوبی دریا و مخصوصا در آب های گرم زیست می کنند.
ماهیان استخوانی:
– ماهیان دریایی (کفال و شگ ماهیان)
– ماهیان رودکوچ (ماهی سفید٬ آزاد٬ کپور٬ شاهکولی و …)

دلایل عمده کاهش ذخایر ماهیان دریای خزر:
– ایجاد سد و پایه ی پل بر روی رودخانه های منتهی به دریای خزر
– تغییر رژیم حرارتی و هیدرولوژی رودخانه های پایینتر از سد
– برداشت آب و کاهش دبی رودخانه ها
– برداشت شن و ماسه و لایروبی و تغییر و تبدیل رودخانه
– برداشت شن و ماسه و لایروبی و تغییر مسیر رودخانه
– آلودگی رودخانه ها به فاضلاب های صنعتی و خانگی
– استفاده از آب رودخانه ها در کشاورزی
– صید غیر مجاز و صید ماهیان مولد در رودخانه ها
راهکارهای بازسازی ذخایر و بهره برداری پایدار:
– تکثیر مصنوعی و پرورش ماهیان تا حد انگشت قد
– جلوگیری از ورود آلاینده ها به رودخانه ها
– جلوگیری از صید غیر مجاز

جاذبه های توریستی:
اکوسیستم های متنوع خشکی و دریایی، در حوزه جنوبی دریای خزر سبب ایجاد زیستگاه های باارزشی در این ناحیه شده؛ تالاب ها، مرداب ها، زیستگاه های پرندگان مهاجر اکوسیستم هایی هستند که به عنوان جاذبه های توریستی خاص این منطقه می توان نام برد.
از ویژگی تنوع زیستی مازندران، سهم نسبتاً زیاد بومی بودن آن است. شاخص بوم زادی بالای اکوسیستم معیاری جهت بذل توجه ویژه به حفاظت از تنوع زیستی آن می باشد.

منابع معدنی و توان تولیدی
منابع دریای خزر شامل ٢ دسته است . منابع زیستی یا تجدید شونده، و دیگر منابع غیر قابل تجدید یا معدنی . از میان منابع متعدد معدنی موجود در طبیعت كلا ٢ ذخیره مهم معدنی در دریای خزر قابل توجه می باشند : سولفات سدیم و ذخایر هیدروكربوری، كه درحال حاضر هر دوی آنها به صورت تجاری مورد بهره برداری قرار دارند. محل استخراج سولفات سدیم در دریای خزر ، خلیج قره بغاز(به معنای تنگه سیاه) است كه تبخیر در آن بسیار شدید است ، لذا میزان نمك محلول در آب خلیج حدود دویست گرم در لیتر است. سود سوزآور و كربنات سدیم یا سودا بسیار خالص است كه از آن (Na2So4) نمكی كه دراین خلیج اندوخته می شود، سولفات سدیم تهیه می نمایند. (Na2 CO3) از نقطه نظر مواد نفتی ، دریای خزر دارای ذخایر قابل توجهی در رسوبات زیر بستر دریاست. عملیات حفاری اكتشافی در دریای خزر ، اولین بار درسال ١٩٤٧ در ٣٥ كیلومتری ساحل جنوب شرقی باكو (منطقه پشانی) شروع و نتیجه آن تولید اقتصادی نفت از این منطقه بود. بعدها این منطقه و میادین مجاور آن روز به روز اهمیت یافت، به طوری كه طبق آمار سال ١٩٨٣ میلادی،١ میلیون بشكه نفت در روز از مناطق اطراف باكو از دریا استخراج می گردیده است. پس از انحلال كشور شوروی، منابع نفتی غرب دریای خزر تماماً در اختیار كشور آذربایجان قرار گرفته و هم اكنون اقدامات متعددی جهت گسترش بهره برداری از منابع نفتی فلات قاره غرب دریا آغاز گردیده است. ذخایر این منطقه جزو یكی از بزرگترین ذخایر فلات قاره جهان محسوب شده و تخمین زده می شود كه حدود ٤٠ میلیارد بشكه نفتی در آن موجود باشد. بر طبق شواهدی كه از قبل وجود داشته است ، وجود منابع نفتی در قسمت فلات قاره ایران بسیار محتمل است . لذا عملیات اكتشاف نفتی دراین قسمت از سال ١٣٦٩ آغاز شده كه تاكنون ادامه دارد.

آلودگی های زیست محیطی
ضایعات زیست محیطی ناشی از تراکم فعالیت های انسانی
آلودگی هوا و مسمومیت تدریجی اقلیم شهری
فاضلاب های شهری و صنعتی
ضایعات ناشی از تخلیه ی زباله
بهره برداری بی رویه از منابع رویشی
بهره برداری خاک برای تهیه ی مصالح ساختمانی
آلودگی آب های سطحی و ساحلی
ضایعات زیست محیطی ناشی از فعل و انفعالات طبیعی و عملکرد انفعالی انسان در مقابل آن
فرسایش خاک
پیشروی شن های روان و گسترش بیابان ها.

منابع:
• مصطفوی، حسین. گزارش پژوهشی قابلیت های طبیعی استان مازندران در وضعیت موجود،1384.
• کردوانی، پرویز. اکوسیستم های آبی ایران (دریای خزر). نشر قومس تهران .1374.
• رهنما، محمد تقی. توانمندی های محیطی ایران.
• قبادیان،عطاء الله .قابلیت های طبیعی فلات ایران. انتشارات دانشگاه کرمان