پیش گفتار انسان به عنوان فرزندی از مادر طبیعت، همواره در حال تغییر محیط پیرامونش برای رفع نیازهای زندگی اش بوده است و در طی زمان، راه هایی را برای بهره مندی بیشتر از آن جستجو می کرد. توانایی های فکر انسان، در قرون اخیر تکنولوژی در اختیار او قرار داد که بیش از نیازش از طبیعت بهره برداری کند. به همین دلیل در حال حاضر از مهم ترین مباحثی که امروزه سعی می شود با نگاهی هوشمندانه و عمیق تر به آن پرداخته شود، شناخت کره ای است که زندگی ما در آن آغاز شده و یادگرفتن این نکته است که چگونه با حفاظت از ارزش های آن، در آن زندگی.کنیم و آیندگان را نیز در این حق، سهیم بدانیم. بدین منظور، بحث شناخت حوزه خزری و توان ها و تهدید های این منطقه را در دو بخش مورد بررسی قرار می دهیم.در بخش اول به بررسی دریای خزر و قابلیت های طبیعی آن می پردازیم و در بخش بعدی به بررسی خشکی های دریای خزر بالاخص حوزه جنوبی می پردازیم.

همسایگی های دریای خرز
خصوصیات حوزه دریای خزر
موقعیت جغرافیایی دریای خزر
دریاچه مازندران كه به علت پهناوری و وسعت، دریا نامیده می شود، آبگیر بسته ای در نیمكره شمالی كره زمین در امتداد شمالی جنوبی و حول مدار نصف النهار شرقی ٥٠ درجه، كه بالاترین نقطه آن در عرض جغرافیایی ٤٧ درجه و ١٣ دقیقه شمالی و پائین ترین نقطه آن در عرض جغرافیایی ٣٦درجه و ٣٤ دقیقه شمالی میباشد. كشورهای همسایه این دریا به ترتیب از جنوب به شرق عبارتنداز: ایران درجنوب، تركمنستان و قزاقستان در شرق و شمال شرقی ، روسیه درشمال غرب و غرب و آذربایجان در غرب می باشند.
دریای خزر بزرگترین پیكره آب های داخلی جهان محسوب می شود كه در حال حاضر دارای سطحی حدود ٢٧ متر پائین تر از دریای آزاد میباشد. طول آن بین ١٠٣٠ تا ١٢٠٠ كیلومتر و عرض آن بین ٢٠٨ تا ٤٨٠ كیلومتر (متوسط ٣٤٤ كیلومتر) است.
ابعاد

جدول شماره 1
دریای خزر در امتداد محور شمالی جنوبی، به سه حوضه شمالی ، میانی و جنوبی تقسیم می گردد كه مشخصات هر حوضه در جدول شماره ١ ارائه شده است. طول كل خط ساحلی حدود ٦٤٤٠ كیلومتر است كه از این مقدار بیش از ٥٣٠٠ كیلومتر آن در كشورهای همسایه شمالی و حدود ١٠٠٠ كیلومتر درخط ساحلی ایران است. این طول با احتساب خط ساحلی درون پیكره های آبی متصل به دریا ، مانند خلیج گرگان است. در صورت حذف این خطوط، طول دقیق خط ساحلی مستقیم دریا در سواحل ایران بالغ بر ٧٤٠ كیلومتر خواهد بود.
اقلیم
وضعیت آب و هوایی
با توجه به گسترش طولی و عرضی دریای خزر، آب و هوای متفاوتی بر مناطق ساحلی و بخشهای مختلف آن حاكم است. در جنوب مازندران، آب و هوای مازندرانی یا هیركانین حاكم است كه معرف رطوبت و بارش بالا است. میانگین بارش سالانه به ١٨٥٠ میلی متر (بندر انزلی) ولی در بندر تركمن در شرق دریا به ٣٥٠ الی ٤٠٠ میلی متر میرسد. میزان تبخیر از غرب به شرق افزایش و بارندگی كاهش می یابد.
بادهای دریای خزر
جهت باد از سمت شرق به سمت غرب است. در نواحی شمالی در نیمه سرد سال، بادهای شرقی غالب بوده و در نیمه گرم سال، وزش بادهای شمال غربی مجدداً افرایش می یابند. سرعت متوسط باد حدود ٤ گره دریایی است.
زیر حوزه های دریای خزر:
حوزه آبریز دریای خزر به صورت نوار باریکی حاشیه شمالی فلات ایران را از رودخانه ارس در غرب تا رودخانه اترک در شرق دریای خزر به وسعت حدود 176 هزار کیلومتر مربع در بر می گیرد.
محدود به دیواره های مرتفع سمت شمالی سلسله جبال البرز (البرز شرقی ،البرز مرکزی و البرز غربی) و جلگه های پست مازندران – آرال (در روسیه ) و دریای خزر
زیرحوزه ها: حوزه رودخانه ارس
حوزه رودخانه گیلان و سفیدرود
حوزه رودخانه های مازندران
حوزه رودخانه گرگان
حوزه رودخانه اترک
بالاترین میزان نزولات جوی سالیانه و مناسب ترین شرایط آب و هوایی فلات را به خود اختصاص داده با این حال در محاصره کویرهای آسیایی است که مسلما بر کل سیستم هیدروکلیماتولوژی حوزه و به خصوص بیلان آبی خود دریا اثر می گذارند.
بیوسیستم
تنوع زیستی
تنوع زیستی در سه سطح ژن، گونه و اکوسیستم به صورت زیر مورد توجه است که هر یک از آنها جنبه ای از سیستم های حیات را بیان می کند.
-تنوع ژنتیکی: شامل تمام اطلاعات ژنتیکی که در ژنوم گیاهان، جانوران و میکرو ارگانیسم های زمین وجود دارد.
-تنوع گونه ای: به مفهوم گوناگونی گونه ها، و سایر ارگانیسم هایی که در درون یک جایگاه طبیعی یا اکوسیستم زندگی می کنند.
-تنوع اکوسیستمی: طیف گسترده تنوع زیستگاه ها،اجتماعات حیاتی و فرایندهای اکولوژیکی زیست کره و همچنین تنوع عظیمی که در میان اکوسیستم ها، از نظر تفاوت های زیستگاهی و شمار وسیع فرایندهای اکولوژیکی، وجود دارد، را شامل می شود.
جانوران دریای خزر
نسبت به دریاهای باز از لحاظ تنوع حیوانات فقیر است. بسیاری از جانورانی در دریاهای باز و اقیانوسها وجود دارند در این دریا وجود ندارند یا تعداد آنها کم است. اما از طرف دیگر بعضی حیوانات آبی به تعداد بسیار زیادی در این دریا زندگی می کنند که از نظر شیلاتی و تجارتی خیلی مهم هستند به گونه ای که نظایر آنها در دریاهای دیگر کمتر دیده می شوند. از این رو این حیوانات ثروت اساسی و منبع طبیعی مهم دریای خزر به شمار می رود.
طبقه بندی جانوران دریای خزر:
باکتری ها-مخمرها-گیاهان عالی
گیاهان پست: جلبک های سبز آبی – جلبک های زرد طلایی – جلبک های آتشی – جلبک های سبز – جلبک های قهوه ای- جلبک های قرمز
بی مهرگان-مهره داران: ماهیان 100 گونه شناخته شده، پرندگان 312 گونه،
خزندگان 2 گونه، پستانداران 1 گونه (در مازندران شمالی)
پلانکتون ها: 499 گونه.
ژئوسیستم: خلیج ها و پیكره های آبی دریای خزر

در حاشیه های سواحل دریای خزر، حدود ٣٠ خلیج بزرگ و كوچك وجود دارد كه اكثر آنها در قسمت های مازندران شمالی و میانی و سه خلیج دیگر در بخش جنوبی قرار دارند. این خلیج ها به واسطه موقعیت و محل دارای ویژگی های خاص خود می باشند. خلیج هایی كه در بخش شرقی (كرانه های مازندران میانی) دریا وجود دارند، اغلب به واسطه مجاورت با مناطق گرم (صحرای تركمنستان) دارای حرارت بسیار زیاد و درنتیجه تبخیر و شوری فوق العاده می باشند، به طوری كه امكان زندگی و رشد موجودات در آنها وجود ندارد (مانند خلیج قره بغاز). در ادامه فهرست این خلیج ها ارائه می شود.
۱ خلیج كومسومولتس خلیج بالخان (Komsomolets)
٢ خلیج قره بغاز (قره بغاز گل)
٣ خلیج كرانسووسك
٤ خلیج حسینقلی
٥ خلیج قزاقستان
٦ خلیج تركمن
٧ خلیج چكن جنوبی
۸ خلیج بالخان
٩ خلیج قزل آغاج بزرگ (كیروف كیروا)
١٠ خلیج آبشرون بزرگ (Krasnosodske)
١١ خلیج كیزلاریا قزل یار
١٢ خلیج باكو
١٣ خلیج كوچك دیو یچین
١٤ خلیج گرگان

تالاب
تالاب که بنابر تعریف کنواسیون رامسر به مناطق مردابی، آبگیر، (پیت زار) برکه های مصنوعی یا طبیعی که بطور دایم یا موقت دارای آب ساکن یا جاری، شیرین، لب شور مناطقی از آب های دریایی که عمق آب آن پایین ترین جزر بیش از 6 متر نباشد، اطلاق می گردد، تالاب ها در زمره مفیدترین و حساس ترین اکوسیستم های طبیعی جهان می باشند. نقش تالاب در محصولات شیلات، حفظ سطح آب برای کشاورزی، تولید چوب، ذخیره آب و کاهش بلایای طبیعی به ویژه سیلاب به خوبی اثبات گردیده است. این در حالی است که این ساختارهای آبی علاوه بر ارزش بسیار زیاد زیبایی شناسی و جذب گردشگران، زیستگاه های بسیار حیاتی برای انوع مختلف گونه های جانوری و گیاهی فراهم می سازند. با این وجود به یقین می توان این اکوسیستم های طبیعی را جز تهدید شونده ترین اکوسیستم قرار داده به گونه ای که صدمات ناشی از دخالت های مستقیم و غیرمستقیم انسانی، مصرف آب تالاب برای کشاورزی، تخلیه هرز آب های آلوده کشاورزی و مواد زاید و فاضلاب ها به این ساختارها، آنها را تا مرز بحران پیش برده است.
به علاوه خلیج که به فرورفتگی آب در خشکی اطلاق می گردد، محیط مناسبی را جهت تخم ریزی ماهیان شیلاتی ایجاد نموده و از این رو نقش قابل توجه ای از نظر صنعت شیلات ایفا می کند.
در حاشیه دریای خزر خلیج ها و تالاب های کوچک و بزرگی که بیشتر آنها در بخش مالی و مرکزی دریای خزر واقع شده اند هم اینک از میان 16 تالاب مهم موجود در سه استان شمالی کشور 9 تالاب در کنوانسیون رامسر به عنوان تالاب بین المللی ثبت گردیده اند. از این میان تالاب انزلی و میانکاله (گرگان) مهمترین تالاب های جاشیه جنوبی دریای خزر می باشند.
خلیج گرگان (استر آباد)
این خلیج در قسمت جنوبی شرقی دریای خزر به مساحت حدود 40000 هکتار واقع شده است و نوار باریک و دراز ماسه ای میانکاله این خلیج را از دریا جدا کرده است. بندر این خلیج در گذشته لنگر گاه طبیعی برای توقف کشتی ها بوده ولی در دوره هائی که سطح آب دریا پائین رفت از عمق خلیج کاسته شده و اهمیت گذشته را به کلی از دست داده است. بستر خلیج گرگان در قسمت های شرقی، جنوبی و غربی باتلاقی است و شامل رسوبات رودخانه ای، دریایی و بادی می شود. مواد گل و لای موجود در این رسوبات بیشتر شامل بقایای گیاهان و قسمت غیراسکلتی دو کفه ای دریایی می باشد. در برخی نقاط نیز درختان خودروی انار در آن وجود دارد.
تالاب انزلی
تالاب انزلی با مساحت 20000 هکتار در حاشیه جنوبی دریای خزر و در میان شهرهای انزلی، رشت، صومعه سرا و رضوان شهر واقع است. این تالاب با عمق متوسط 1/2 متر، بواسطه وجود اکوسیستم متنوع و بسیار غنی آن از مناطق حفاظت شده بین المللی محسوب می شود.
ویژگی های عمومی
از مخلوط شدن آب شور دریا با آبهای شیرین رودها تشکیل شده است. به طور کلی قسمتی که به مدخل یا دهانه نزدیک است،آب آن شور و قسمتهای داخلی و حوالی رودخانه ها، تقریبا شیرین است و در مواقع وزش بادهای شمالی که آب دریا به خلیج رانده می شود بر میزان شوری آب آن افزوده می گردد.
در خلیج انزلی بر خلاف گرگان جزایر زیادی وجود دارند. جزایر مزبور در نتیجه برخورد آب شیرین رودها (که مواد رسوبی فراوانی حمل می کنند) با آب شور دریا و ته نشینی مواد مزبور، به وجود آمده اند. براثر نشست سطح دریا در بعضی دوره ها بر وسعت شان اضافه می شود.
جزایر اغلب نی زار هستند از طریق باب ها یا آبراهه هائی که به زبان محلی روگاه نامیده می شوند، از یکدیگر جدا شده اند. روگاه ها از این نظر که ماهی ها می توانند از این طریق برای تخم ریزی عبور کنند و همچنین صیدی که در آنها صورت می گیرد، بسیار مهم هستند.
تنوع زیستی تالاب انزلی
وضعیت اقلیمی منطقه (رطوبت بالا, نوسانات کم دما) و نیزاختلاط آب شور دریا با آب شیرین رودها، منجر به شرایط ویژه اکولوژیک و تنوع زیستی در محل تالاب شده است. تالاب انزلی علاوه بر جاذبه گردشگری، از نظر ذخایر ژنتیکی گیاهی و جانوری بسیار مهم بوده و زیستگاه و تخم ریزگاه مناسبی می باشد. به علاوه این تالاب به علت بهره مندی از پوشش گیاهی مطلوب جهت لانه سازی و اختفا از دید شکارچیان، محل بسیار مناسبی را برای پرندگان مهاجر فراهم نموده است.
گونه های گیاهی
پوشش گیاهی تالاب انزلی به طور کلی نسبت به شرایط بیولوژیک و اکولوژیک گیاه به چند گروه تقسیم می شوند.
1- پوشش گیاهی غوطه ور رو مانده آب، که تقریبا در تمام سطح تالاب به چشم می خورند. تمام اندام این گیاهان در داخل آب غوطه ور هستند.
2- پوششهای شناور پوشاننده سطح آب. تعدادی از این گیاهان کم و بیش، کلیه سطح تالاب را می پوشانند ولی تعدادی هم از آنها انحصارا در بخشهای خاصی از تالاب دیده می شوند.
3- پوشش ها پایابی یا باتلاقی. در این نوع پوشش اندام هایی از گیاه مانند ریشه،ساقه و برگ در آب غوطه ور و بقیه اندام های آن خارج از آب قرار دارند این پوشش بیشتر در زمین های زراعی تا زمینهای هیدرومرفی (تحت تاثیر آب) دیده می شوند.
4- پوشش خشکی و مرتعی. این نوع گیاهان در زمین های خشک و آزاد شده از تالاب و تا حواشی بالنسبه دور از تالاب دیده می شوند.
5- پوشش های گیاهی بخش لیتورال. این نوع پوشش گیاهی که قسمت شمالی تالاب را تا ساحل دریا می پوشانند، عبارتند از علف های یکساله و چند ساله و پوشش درختی و درختچه ای که از دو جامعه نمونه تشکیل شده اند:
1- جامعه لیلکی – انار Gleditsia – Punicetum که همراه با Ailanthus , Peripolca , Prunus هستند.
2- جامعه توسکا Alnetum که غالبا به صورت توده های خالص دیده می شوند.

مهاجرت پرندگان
گیاهی به نام آزولا نوعی سرخس آبزی است با رشد بیش از حد خود در سالهای اخیر مشغول تسخیر سطح تالاب است. این گیاه که به دلیل رشد پر حجم و بزرگ و سریع خود به گیاه عجیب نیز مشهور است. دارای ریشه ای است که در آب به صورت معلق قرار می گیرد این گیاه یک غذای مناسب برای دام، مرغ، ماهی و غیره است و چنانچه محیط زیست برای آن مناسب باشد (مانند تالاب انزلی) خیلی سریع و توده ای رشد و نمو می کند و در ضمن می تواند منبع درآمد سرشاری برای زارع آن باشد .ظاهرا کشت این گیاه از طرف دامداران در نزدیکی تالاب و یا مجاورت آن موجب انتقال آن به تالاب و به وجود آمدن این وضعیت یعنی پوشاندن سطح تالاب و خفه کردن قسمتی از آن شده است.
گونه های جانوری
تالاب انزلی و آبگیرهای طبیعی آن به مثابه بهشت پرندگان و زیستگاهی مناسب برای آبزیان تلقی می شود. به خصوص در فصل زمستان به علت آب و هوای مساعد، محلی برای مهاجرت پرندگان محسوب می شود.
همچنین این تالاب از نظر مکانی برای تخم ریزی آبزیان دارای اهمیت ویژه ای می باشد.
رسوبات بستر دریای خزر
از نقطه نظر عمق ، رسوبات دریای خزر را نیز می توان به صورت زیر تقسیم بندی نمود:
رسوبات ساحلی صفر تا ٣٠ متر
رسوبات مناطق كم عمق ٣٠ تا ٢٠٠ متر
رسوبات مناطق عمیق بیش از ٢٠٠ متر
در مازندران جنوبی، كه عمیق ترین حوضه دریای خزر را تشكیل می دهد، قسمت اعظم اعماق را رسوبات سیلتی و رسی پوشانده است كه حاوی آهك نیز می باشند. سرتاسر ساحل اطراف این حوضه را ماسه به صورت یك نوار باریك فراگرفته كه در نواحی خلیج ها ذرات سیلتی نیز به آن اضافه می شود.
کشند (جزر و مد)
علامت عمده نیروی جزر و مد و رانش آب دریا ، اعمال نیروی جاذبه كره ماه (عمدتاً) و خورشید بر سطح زمین و آب های پوشاننده آن است. چنین نیرویی باعث می گردد تا اولاً سطح آب اقیانوس ها به طرف چنین نیروی جاذبه ای كشیده شده و ثانیا با وقوع متناوب جزر و مد، جریان های كشندی ایجاد گردند كه در نواحی ساحلی بیشتر محسوس می باشند. دریای خزر محیط بسته ای است كه با آب های آزاد ارتباط نداشته و پیكره آبی آن در درون حوضه خود محبوس می باشد. بدین جهت اعمال نیروی جاذبه كشندی بر سطح اقیانوس ها، به آن منتقل نگردیده و صرفاً نیروی اندكی متناسب با مساحت و حجم حوضه به آن اعمال می گردد. به علت دامنه اندك و غیر قابل محسوس جزر ومد، مناطق ساحلی كمتر تحت تاثیر بالا و پایین در سواحل دریای خزر (Intertidal flat) رفتن آب دریا قرار گرفته و لذا مناطق بین جزر و مدی وجود ندارند. بدین ترتیب خط ساحلی دریا مازندران كم و بیش خطی ثابت بوده كه نوسانات سطح آب در مجاورت آن كوتاه مدت (روزانه) نیست، بلكه در مقاطع بلند مدت تر و توسط نوسانات آب دریا ایجاد می گردد.
منابع:
مصطفوی، حسین، گزارش پژوهشی قابلیت های طبیعی استان مازندران در وضعیت موجود، 1384
کردوانی، پرویز، اکوسیستم های آبی ایران (دریای خزر)، 1374، تهران، نشر قومس
توانمندی های محیطی ایران، محمد تقی رهنما،
قابلیت های طبیعی فلات ایران، عطاء الله قبادیان، انتشارات دانشگاه کرمان