چکیده
فضای بیرونی هر مکانی که در میدان دید باشد و در چشم‌اندازی واقع شود که شامل مجموعه‌ای از اطلاعات بصری مانند زمین و اشیاء و ساختارهای مصنوع و هم‌چنین پوشش گیاهي، آب و نیز آسمان باشد، جلوه ای از landscape شناخته می‌شود. این منظر دارای بافت و ساختار طبیعی و مصنوعی است و شخصیتی سه بعدی از نظر هندسی و چندبعدی با منظور داشتن بعد زمان و سایر ادراکات انسانی است.
تفاوت شهرهای گذشته با شهرهای امروزی در استفاده از نیروی حرکت مکانیکی طی حرکت انسان در فضاهای بیرونی است که ادراکی کاملا متفاوت از زمان و مکان را سبب شده است. مشکلات عدیده‌ای که در راه‌های شهری امروز وجود دارد، تا حدّ زیادی تحت تاثیر نادیده گرفتن جنبههای مختلف ادراکات انسانی و در پی آن بی‌توجهی به عناصر اصلی لندسکیپ و جلوه‌های متغیر آن است.
با توجه به پیوند قدیمی انسان با جلوه‌های متغیر و گوناگون طبیعت و استفاده از عناصر طبیعی در صورت‌بندی و ادراک از زمان، به نظر می‌رسد بررسی جنبههای زمانیِ ادراک محیط و منظر بتواند زمینه غنای ادراکات انسان متحرک در راه‌های شهری را فراهم آورد و درک حسی کدرشده او را رنگ و جلا بخشد و راه‌های شهری را برای حرکت انسان دلپذیرتر و غنی‌تر سازد.
در حال حاضر در کشور ما طراحی لندسکیپ فضاهای حرکتی شهری بدون در نظر گرفتن جنبههای زمانی ادراک در حال حرکت صورت می‌گیرد. به دست آوردن تعریفی جامع از حرکت و پارامترهای تاثیرگذار آن بر ادراک انسان، پیوند دادن این پارامترها با طراحی محیط و منظر و به دست آوردن اصولی در جهت طراحی محیط و منظر می‌تواند راهنمای خوبی برای معماران محیط و منظر و سایر متخصصان تیم‌های طراحی راه‌های شهری باشد.
تحقیقاتی از این دست که به بررسی فضاهای حرکتی با محوریت لندسکیپ آن‌ها بپردازد، کم‌سابقه است که البته مورد توجه این پژوهش قرار گرفته‌اند.
هدف محقق در پژوهش حاضر که بررسی جنبههای زمانی ادراک محیط و منظر را در بستری با عنوان “منظرِ حرکت” و در فضاهای جاری و سیالی هم‌چون “راه‌ها” به بحث می‌گذارد، این است که بتواند دركي کاربردی از مفهوم زمان را ممكن سازد، و اين كار را تا مرزهاي استنتاج مبانی و ملاحظات طراحی حرفه‌ای براي”جور ديگر جريان يافتنِ زمان” جهت طراحی محیط و منظر و به طور خاص‌تر، “محیط و منظرِ راه‌ها” دنبال كند.
روش تحقیق در این پژوهش متکی بر مطالعات کتابخانه‌ای و عمدتا مراجعه به منابع مرتبط با مبانی نظری معماری، معماری منظر و طراحی شهری از یک سو و منابع مرتبط با فیزیولوژی و روان‌شناسی ادراک از سوی دیگر می‌باشد. در ارائه بخش‌های مختلف کار سعی گردیده که از تحلیل تصویری استفاده شود.
واژگان کلیدی :
حرکت، جنبههای زمانی، محیط و منظر، تغییرات محیطی، ریتم، تغییر، تکرار، استمرار، تداوم، سکانس، توالی
طرح مساله (سوال‌های پژوهش)
گذشته‌های نه‌چندان دور، طبیعت، بستر حرکت انسان و تمام مولفه‌های طبیعی با تغییر و تبدیل‌هایشان، ادراکات انسان از زمان را به‌صورت بی‌واسطه غنا می‌بخشیدند. راه‌های شهر امروزی در سلطه اتومبیل و از محرک‌های غنی و درست سازمان‌یافته به منظور پربار کردن ادراکات انسان و از جمله ادراکات او از زمان، تهی گردیده است.
پژوهش حاضر با عنایت به مسائل مطرح‌شده، در پی آن است به پرسش‌های زیر پاسخ درخور دهد:
– منظرِ حرکت چیست؟
– تعریف راه چیست؟ و ویژگی‌های اصیل راه‌ها کدام است؟
– جنبههای زمانی ادراک انسان در حال حرکت کدام‌ها هستند؟
– جنبههای زمانیِ محیط‌ها و مناظر و همین‌طور جنبههای زمانیِ عناصر پایه و اصلی آن کدام‌هاست؟ و چگونگی پیوند آن جنبه‌ها با جنبههای مکانیش به چه نحو است؟
– طراحی همه‌جانبه لندسکیپ راه‌های شهری تا چه اندازه می‌تواند غنای ادراکات انسان در حال حرکت را سبب شود؟
– با وجود این‌که معماری در زمره هنرهای مکانی دسته‌بندی گردیده، با توجه به پویایی عناصر محیط و منظر آیا می‌توان معماری منظر را هنری زمانی- مکانی در نظر گرفت؟
– آیا می‌توان به طور قطع ادعا کرد که نادیده گرفتن جنبههای زمانیِ عناصر پایه منظر در طراحی راه‌های شهری خلائی در ادراکات انسان به‌وجود آورده است؟
– چگونه می‌توان از روی خصوصیات حرکت با سرعت‌های مختلف برای چگونگی طراحی منظر راه‌ها تصمیم‌گیری نمود؟
– با توجه به تعاریف مختلف انواع راه‌های شهری و توقعات متفاوتی که برای هر کدام از آن‌ها وجود دارد، چگونه می‌توان به طراحی لندسکیپ آن‌ها پرداخت، به نحوی که جنبههای زمانی ادراک انسان در استفاده از آن مسیرها پربارتر و غنی‌تر شود؟
– و در نهایت این‌که… یک معمار محیط و منظر در طراحی مسیرهای شهری چه امکاناتی در اختیار دارد و به چه جنبه‌هایی از آن امکانات بایستی توجه کند تا بتواند چهارچوب زمانیِ پر از امکاناتی را به وجود آورد و تجربه زمانیِ انسان در حرکت را به حداکثر برساند؟
اهمیت موضوع و ضرورت پژوهش
شخصی را در نظر بگیرید که هر روز صبح، مسافت طولانی بین منزل و محل کار خود را طی می‌کند؛ بدون این‌که در این فاصله چیزی نظر او را جلب کند؛ آسمان آبی، طلوع خورشید، گل‌ها، درختان، پرندگان و … گویی همه این عناصر که زمانی بستر اصلی حضور او را شامل می‌شدند، در متن زندگی شهری ناپدید شده و به چشمِ کسی نمی‌آیند.
فضای بیرونی هر مکانی که در میدان دید باشد و در چشم‌اندازی واقع شود که شامل مجموعه‌ای از اطلاعات بصری مانند زمین و اشیاء و ساختارهای مصنوع و هم‌چنین پوشش گیاهي، آب و نیز آسمان باشد، جلوه ای از landscape شناخته می‌شود. این منظر دارای بافت و ساختار طبیعی و مصنوعی است و شخصیتی سه بعدی از نظر هندسی و چندبعدی با منظور داشتن بعد زمان و سایر ادراکات انسانی دارد. (تعریف مهندس خراسانی‌زاده)
تفاوت شهرهای گذشته با شهرهای امروزی در استفاده از نیروی حرکت مکانیکی طی حرکت انسان در فضاهای بیرونی است که ادراکی کاملا متفاوت از زمان و مکان را سبب شده است. مشکلات عدیده‌ای که در مراحل مختلف تئوری و طراحی راه‌های شهری وجود دارد، تا حدّ زیادی تحت تاثیر نادیده گرفتن جنبههای مختلف ادراکات انسانی و در پی آن بی‌توجهی به عناصر اصلی لندسکیپ و جلوه‌های متغیر آن است.
با توجه به پیوند قدیمی انسان با جلوه‌های متغیر و گوناگون طبیعت و استفاده از عناصر طبیعی در صورت‌بندی و ادراک از زمان، به نظر می‌رسد بررسی جنبههای زمانیِ ادراک محیط و منظر بتواند زمینه غنای ادراکات انسان متحرک در راه‌های شهری را فراهم آورد و درک حسی کدرشده او را رنگ و جلا بخشد و راه‌های شهری را برای حرکت انسان دلپذیرتر و غنی‌تر سازد.
هدف از پژوهش
هدف محقق در پژوهش حاضر این است که ضمن بررسی تعاریف اندیشمندان مختلف تجربی و غیرتجربی درباره مفاهیم ادراک و زمان و حرکت و به تبع آن ادراک زمانِ انسان متحرک، به جنبه کاربردی‌تر آن در معماری منظر با شرح مفصل‌تری پرداخته و با تحلیل‌هایی به‌ویژه درباره ادراک مسیرها در حین حرکت و همین‌طور جنبههای زمانیِ لندسکیپ مسیرها به راهبردهایی جهت طراحی راه‌ها و مناظر آن‌ها دست یابد.
پاسخ‌گویی به سوالات عنوان‌شده در طرح مساله، از اهداف اصلی پژوهش بوده و در نهایت می‌تواند اهدافی را به شرح زیر مطرح نماید:
a. بررسی جنبههای مختلف زمانیِ ادراک محیط و منظر شامل جنبههای زمانیِ ادراک انسان در حال حرکت و همین‌طور جنبههای زمانیِ عناصر اصلی لندسکیپ مسیرها
b. تبیین هنر معماری منظر به عنوان هنری زمانی – مکانی
c. بررسی مبانی زمانیِ ادراک، برای تجربه پویای مکان
d. شناسایی عناصر، متغیرها و محرک‌های محیطی و بررسی چگونگی ساخت سناریوهای پرمعنی در طول مسیر حرکت
e. بررسی چگونگی طراحی لندسکیپ از روی خصوصیات حرکت با سرعت‌های مختلف و همین‌طور انواع راه‌های شهری با تعاریف و توقعات متفاوت
در نهایت، نتایج حاصل از پژوهش ابعاد متعدد مبانیِ زمانیِ طراحی لندسکیپ مسیرها شامل ابعاد زیباشناختی و ایمنی را شامل شده و به ارائه راه‌حل‌هایی برای عناصر و ساختار راه جهت بهسازی و طراحی از سطوح کلان تا جزء می‌انجامد. تمهیداتی برای طراحی در فصول و ساعات مختلف شبانه‌روز، چگونگی درک زمینه ژرف محیط و منظر و گفتمان‌های زمانی با آن، چگونگی برخورد با مفاهیم مختلف زمان در تعریف سناریوی زمانیِ مسیرها و همین‌طور چگونگی استفاده از عناصر پایه، متغیرها و شیوه‌های سازمان‌دهی در تحلیل و طراحی مسیرها؛ که توجه به همه این عوامل در طراحی می‌تواند به طراحی مناسب‌تر منظر راه‌ها بینجامد.
فهرست مطالب
فصل اول: کلیات
الف: درباره پژوهش
1- مقدمه
2- پیشینه پژوهش
3- طرح مساله (سوال‌های پژوهش)
4- اهمیت موضوع و ضرورت پژوهش
5- هدف از پژوهش
6- کاربرد پژوهش
7- روش پژوهش
8- محدودیت‌های پژوهش
9- ساختار پژوهش
10- تحدید موضوع
ب- ورود به بحث
1- نقد فضاهای شهری امروزی
2- به سوی فضاهای انسان‌ساخت معتبر
3- نگرش حرفه‌ای
فصل دوم: شناخت موضوع مورد مطالعه
الف- الفبا
1- حرکت / راه
1-1- راه چیست؟ حرکت در راه را چه‌طور می توان تبیین کرد؟
1-2- حرکت خارج از خانه در شهر
1-3- خیابان در مقام نقش
1-4- منظر حرکت
2- فضای حرکتی انسان تحت مطالعات بصری- رفتاری – محیطی
2-1- روابط فضا- زمان
2-1-1- تعاریف زمان و حرکت
2-1-2- زمان و حرکت در حوزه علوم و دانش‌ها
2-1-3- حرکت تاریخی از فضا تا فضا- زمان
2-2- ادراک فضا – زمان
2-2-1- فضای ادراکی انسان
2-2-2- حرکت در بستر زمانی- فضایی
2-2-3- مبانیِ ادراک محیطی انسان در راه‌ها
2-2-4- جنبههای حسی ادراک
2-2-5- پدیده درک دیداری / اهمیت ادراک بصری
2-2-6- قوانین بصری
2-2-7- ارتباط حرکت و دیدن
3- عوامل موثر در ادراک منظر راه‌ها
3-1- عوامل متاثر از راه
3-1-1- ویژگی راه
3-1-2- ماهیت راه
3-2- عوامل متاثر از ناظر
3-2-1- هدف
3-2-2- نوع حرکت
3-2-3-نقشه ذهنی
3-2-4- فاصله / فاصله درک‌شده
3-2-5-انتخاب مسیر
3-2-6- جهت‌یابی در مسیر
3-2-7- منحنی یادگیری زمان و ادراک / کثرت برخورد
3-2-8- مسائل روانی و گرایش‌های انسانی
3-2-9- نسبی بودن حرکت
3-2-10- سرعت و ادارک
3-3- سناریوی حرکت از نظر تجربه زمانی
3-3-1- دیدهای متوالی
3-3-2- سکانس‌بندی
3-3-3- سلسله‌مراتب
فصل سوم: تدوین و ارائه مبانی و ملاحظات طراحی محیط و منظر راه‌ها
1- مبادیِ مفهومی
1-1- شاعرانگیِ زبانِ منظر
1-1-1- آشنایی‌زدایی
1-2- محیط و منظر به عنوان مکان
1-3- معماری ِ محیط و منظر هنری مکانی- زمانی
1-4- صحنه لایه لایه منظر
1-4-1- تبیین لایه‌ای بودن منظر
1-4-2- زمینه منظر
1-4-3- عناصر منظر / صحنه منظر
1-5- نگرش فرهنگی نسبت به زمان: زمان اسطوره‌ای و زمان مدرن
1-5-1- زمان دوره ای: ادراک اسطوره‌ای زمان
1-5-2- زمان مدرن و فرهنگ‌ها
2- ادراک زمان به واسطه تغییرات محیطی
2-1- تغییرات محیطی
2-2- حرکت عناصر اصلی منظر
2-3- محیط و منظر به صورت ریتم
2-3-1- ریتم های روزانه
2-3-2- ریتم های فصلی
2-3-3- دوره های آب و هوایی
2-3-4- دوره های اقلیمی
3- حرکت و توسعه فضایی – زمانیِ راه‌های شهری
3-1- زمان؛ یک متغیر طراحی
3-2- عناصر پایه
3-3- متغیرها
3-4- سازمان‌دهی
4- انواع راه‌های شهری
4-1- خیابان شهری
4-2- خیابان اصلی (عبوری)
4-3- خیابان محلی
4-4- بولوار
4-5- کوچه و بن بست
4-6- پیاده راه
4-7- بزرگراه
فصل چهارم: جمع بندی
1- جمع بندی و نتیجه گیری
1-1- سناریوی حرکت با توجه به تجربه زمانی
1-2- عناصر هر سناریوی حرکتی
2- پژوهشی در ادامه
– منابع و مآخذ
– فهرست تصاویر