مقدمه
پوستيني كهنه دارم مـــن يادگاري ژنـــــده از روزگاراني غبار آلود
سالخوردي جـــاودان مانند مانده ميراث از نياكانم مرااين روزگار آلود
هاي، فرزندم! بشنو و هشدار بعد من اين سالخورد جــــــاودان مانند
با بــــر و دوش تو دارد كار ليك هيـــــچت غـــم مبـــــاد از اين
«اخوان ثالث ـ ميراث»
براي اينكه انسان با زمين در آشتي باشد، ابتدا بايد با آسمان آشتي كند.
«دكتر سيد حسين نصر»
بين استفاده مداوم از منابع طبيعت و حفاظت از محيطزيست، نقشهاي بسياری وجود دارد كه سبب پيچيده شـــدن راهحلها شده است. با توجه به هدف اصلي اين مقاله كه ايجاد نگرشي خلاقانه در زمينه طراحي منظر پايدار است، ضرورت درك بهتر فرآيندهاي طبيعي و برقراري ارتباط آنها با منظر پايدار مورد بحث قرار ميگيرد0
تمهيدات بينالمللي به منظور حفاظت از محيطزيست و نياز به مداخله بيشتر در مديريت منظر سبب شده تا غالب رشتههاي حرفهاي و علمي با محيط و منظر، فعاليت بيشتري در اين زمينه داشته باشند.
در اين مقاله سعي شده تا با توجه به شناخت بستر موجود، منظر پايدار تعريف شده و از نقطه نظر فرهنگي مورد بحث قرار گيرد، چراكه شايد با توجه به مساله جهاني شدن و فن آوري اطلاعات، تنها چيزي كه دستمايه ماندگاري هويت ملتها ميباشد، فرهنگ آنهاست و اين مسالهاي نيست كه هيچگاه گردوغبار تكنولوژي و تفكر مدرن باعث ناديده گرفتن آن شود.
در همين راستا با ارائه يكسري تعاريف و مفاهيم كليدي و مشخص كردن جايگاه ساختار توسعه پايدار در معماري منظر و نيز ارتباط آن با منظر سعي در روشن شدن هر چه بيشتر اين مطلب نمودم.
مفاهيم و تعاريف
1 . مفهوم توسعه پايدار
تمدن مدرن با تكيه بر انسان مداری، عقلانيت و تكنولوژي در فضايي پر از اميد و خوشبيني نسبت به آينده شكل گرفت، توسعه پيدا كرد و جهاني شد؛ متقابلاً محدوديتهاي ذاتي اين تمدن در مراحل تكوين و توسعه، منجر به نتايج بسيار نامطلوب در زمينههاي مختلف شد. با استعمار ملتها، استثمار طبيعت و لطمههاي جبرانناپذير به نظام طبيعت، محيطزيست و محيط مصنوع ، در يك كلام، جوامع انساني و طبيعت را با بحرانهاي بزرگ مواجهــه كرد. عكسالعمل سازمانهاي بينالمللي، دولتها و متفكرين در مقابل بحرانهـاي فوق منتج به ارائه نظريههاي مختلفي گرديد كه «نگرش پايدار» از عمدهترين آنهاست؛ انعكــــاس آن در حوزه طراحي به «طراحي اكولوژيك» يا «طراحي پايدار» موسوم است.
مفهوم توسعه پايدار و ابعاد چندگانه آن زاده كنفرانس ريودوژانيرو، اجلاس زمين 1992، هستند و از جمله مفاهيم نويني ميباشند كه امروزه دل مشغولي اكثر كشورها را تشكيل را ميدهد، كه در ادامه به مطرح كردن چند نمونه از اين تعاريف ميپردازيم :
– توسعه پايدار يعني تأمين نيازهاي زمان حال، بدون ايجاد مشكل و محدوديت براي نسلهاي آينده، براي اينكه بتوانند نيازهاي خود را رفع كنند. (اجلاس زمين، ريو، 1992)
– مفهوم پايداري اشاره به نوعي از قابليت و توان جامعه، اكوسيستم و يا هر مجموعه متحول در حال پيشرفت دارد كه از طريق آن، قابليت تداوم عملكرد كارآيي براي آينده نامحدود تامين ميشود.
– تعريف ديگربر اساس «مثلث سبز» يعني محيط، اقتصاد و برابري در چارچوب «طراحي اكولوژيك»* صورت ميگيرد. هرگاه شما كار سودمندي در رابطه با يكي از سه موضوع فوق انجام دهيد، تقريبا از روي ضرورت (با توجه به همبستگي سه موضوع فوق) كار سودمندي براي دوموضوع ديگر انجام خواهيد داد.
2 . مفهوم منظر
منظر از جمله اسمهاي دوگانه در ادبيات فارسي ميباشد كه هم اسم مفعول است (موردنظر) و هم اسم فاعل است (نظرگاه). در حوزه معماري اسم مفعول آن مدنظر قرار ميگيرد. يعني موردنظر و آنچه نگاه ما بدان ميافتد، به قول دكتر اديبان :
«طبيعت تصويري است از دنياي بالاتر (اين جهان آيينه است)».
درك واقعي از مفهوم منظر را شايد بيش از تعاريف آن ميتوان توصيف كرد، ولي براي مشخص كردن اهداف مشترك در تعاريف گوناگون، به اختصار اشارهاي به آنها مينماييم :
درتعريف معماري منظر، سه ديدگاه كلي را ميتوان مدنظر قرار داد :
1 . ديدگاه عاميانه : دورنمايي است كه انسان به آن مسلط است و به آن نگاه ميكند.
2 . ديدگاه بيولوژيك : انسان براي بقاي خودش، بايد به طراحي محيط اطراف بپردازد.
3 . ديدگاه معماري : منظر موجودي است عيني ـ ذهني، پويا و نسبي كه محصول تعامل انسان با محيط و جامعه با تاريخ است.
در كتاب شهر همچون چشمانداز، تام ترنر منظر را اينگونه تعريف ميكند : منظر را ميتوان بر حسب مقياس فعاليت، به گونهاي مشابه كاربرد اكولوژيكي واژه، مورد استفاده قرار داد، ما اين عرصه وسيع را كه شامل عناصر و ساختارهاي متعدد است، در زندگي روزمرهمان تجربه مينماييم. پس، از بسياري لحاظ، منظر آن قسمت از محيط است كه ما در آن ساكن بوده و به واسطه ادراكاتمان آنرا درك مينماييم. منظر تاثير زيادي بر كيفيت زندگي ما دارد و نبايد آنرا به اقتصاد و يا تصميمات صرفا حرفهاي واگذار كرد، زيرا بين الگو و فرآيندهاي سازنده زمين، ادراك ما از آنها و پيوند دائمي با زيبايي ارتباط مستقيمي وجود دارد، كه جنبههاي فيزيكي زمين را به جنبههاي ادراكي منظر تبديل ميكند.
از سوي ديگر برايان هاكت (Brian Hachett) ميان معماري منظر و ديگر حرفههاي طراحي تفاوتي قايــل ميشد، او معماري منظر را در رابطه با معماري ساختمان، قادر به رشد و تغيير ميداند و معتقد است اين روند در طي ميليونها سال ادامه داشته و در آينده نيز ادامه خواهد داشت. به عقيده او كاري كه ميتوان انجام داد، تغيير و سازگاري منظر با برنامههاي جديد است. محدوديتهاي موجود در چرخه اكولوژيكي و فرآيندهاي زيستمحيطي عواملي خواهند بود كه گرايشهاي فردي را در طراحي محدود خواهند كرد. در صورتيكه امكان اعمال مقاصد شخصي در حرفه مهندسي، معماري و صنعت به مراتب بيشتر وجود دارد. ( اسفندياري، 1376، 19)
اما تعاريف ديگري نيز در مورد منظر از جمله تعريف گوردن كالن در كتاب گزيده منظر شهري و تعريف گارت اكبر وجود دارد كه به علت تشابهاتي كه با تعاريف بالا دارند از ذكر آنها صرفنظر مينماييم.
از ديدگاه خود من كاملترين تعريف همان است كه ميگويد :
«منظر موجودي است عيني ـ ذهني، پويا و نسبي، محصول تعامل انسان با محيط و جامعه با تاريخ»
چراكه در اين تعريف همه ريزهكاريها و نكاتي كه ميتوان در مورد واژه منظر (Landscape) مطرح كرد، مدنظر قرار داده شده است و تعريف زيركانهاي ميباشد.
3 . اهداف و ادراك منظر :
به طور كلي درك عامه مردم از معماري منظر، اهداف زيباشناسانه آن است، آنها معماري منظر را وسيلهاي براي زيبا كردن محيط بيروني ميدانند، البته در اينجا يادآوري اين نكته لازم به نظر ميرسد كه مرحوم پيرنيا زيبايي را زيبنده بودن و در خور و شايسته بودن معرفي ميكند.
دومين سطحي كه ميتوان براي منظر در نظر گرفت، اهداف فرهنگي آن است. ميتوان آنرا به يك حس نوستالژي ربط داد كه از طريق آن مردم ميتوانند قسمتي از خواستههاي دروني و خلاهاي روحي خود را پاسخگو باشند.
سومين سطح از اهداف معماري منظر، تسهيل اتفاقات درون فضا ميباشد كه ميتوان رفتارهاي اجتماعي را تصحيح كرد. (دكتر منصوري، 1383)
اما در مورد ادراك ما از منظر اينگونه بحث را شروع ميكنم كه ادراكات انسان از محيط اطراف خود در قالب چهار گروه عمده قابل دستهبندي است :
1 . ادراكات محسوس
2 . ادراكات قلبي
3 . ادراكات عقلي
4 . ادراكات خيالي
زمانيكه فيلمي را ميبينيم، كل فيلم حامل مفهومي خاص مثل شهامت ( ادراكات قلبي) ميباشد، شايد سكانسهاي مختلف فيلم به تنهايي حامل اين پيام نباشند، اما كل فيلم مفهوم شهامت را به ما القا ميكند.معماري منظر نيز از همين نوع است، يك مفهوم كلي به ما معني ميدهد. اما تفاوتي كه در اين ميان وجود دارد اين است كه ادراك ما از منظر محسوس است وبه قول دكترديبا :
«منظر محيطي را فراهم ميكند براي از دست دادن ادراكات ديگر»
سوالي كه در اينجا مطرح ميشود اين است كه آيا منظر و موجوديت آن از طريق حواس پنجگانه، بدون واسطه درك ميشود يا نه؟ (دكتر منصوري، 1383)
جايگاه و ساختار توسعه پايدار در معماري منظر
بررسيهاي موجود به روابط بشر با محيطزيست، يك پديده تازه نميباشد. در حقيقت تخصيص آگاهانه منابع زمين براي كشاورزي و اهداف اجتماعي از ابتداي تاريخ تمدن بشر در چين، مصر و خاورميانه وجود داشته است. برخورد با قضيه كاربري زمين و طراحي، امروزه بطور اجتنابناپذير مشروط بر تجربه، سنت، تمرين و درك منظرو طرز فكر بشر نسبت به طبيعت است كه متاثر از محتواي فرهنگي و محل رشد هريك از افراد جامعهاي است كه در آن زندگي مي-كنند.
هرچه تكنولوژي پيشرفت ميكند تغييراتي كه انسانها بر سطح زمين اعمال ميكنند و همچنين سرعت اين تغييرات افزايش مييابد، عواملي كه منجر به مسائل عصر حاضر گشته و نتيجه آن وجود جوامع تكنولوژيك است. خصوصيت بارز اين دروه، غلبه خشنوت و استثمار بر منابع طبيعي ميباشد كه باعث گسترش حوزه نفوذ مناطق شهري، جنگلزدايي، استخراج معادن و آلودگي منابع آب و خاك گشته است.
اكنون جوامع جهاني درصدد گام برداشتن به دورهاي هستند كه مشخصه آن همبستگي و مسئوليت بر پايه درك و بينش در فعاليتهاي طبيعت است كه منجر به آگاهي اجتماعي و برخورد حساستر با شرايط محيطي خواهد شد. اين طرز فكر جديد وابستگي شديدي به اكولوژي پايدار دارد كه هم اكنون آثار بسياري از فعاليتهاي آن در كشورهاي پيشرفته جهان در شرف تحقق و اجرا است.
بر طبق نظرات خوشبينانه، بشر امروزي در تلاش است كه با خارج شدن از خشونت، بياحساسي و غفلت در اهداف خود، به عصر روشنايي شكلدهي محيط زيست وارد شود، كه زمين و منظر، منابع اصلي آن ميباشند.
برنامه ريزي و طراحي منظر (LANDSCAPE PLANNING AND DESIGN) بر پايهاي استوار خواهد بودكه ابتدا با استفاده از اصول علوم طبيعي و اكولوژي و سپس با به كارگيري اصول علوم اجتماعي و رفتاري، به نيازهاي چندجانبه مردم پاسخ دهد. به طور كلي منظر پايدار (Sustainable Landscape) را ميتوان مجموعهاي پيچيده از عوامل فيزيكي در يك مكان يا حوزه فعاليت كه رابطه انعكاسي با طبيعت و سيستم اجتماعي برقرار ميكنند، تعريف نمود.