استاد راهنما: آقای مهندس مهدی شیبانی
اساتید مشاور: آقای دکتر احمد خوشنویس، آقای حافظ میرآفتابی

مفهوم «طراحی برای کودکان» طراح را با یک دوگانگی روبرو می کند؛ از سویی با موجودی به عنوان مخاطب روبروست که از دید او ضعیف و ناتوان است، به مراقبت و توجه زیادی نیاز دارد و بسیاری از کارها را نمی تواند به تنهایی و بدون کمک بزرگترها انجام دهد؛ از سوی دیگر موجودی در برابر او قرار دارد که از فطرت پاک انسانی برخوردار است؛ موجودی که با سرعت گاهی غیر قابل تصور در حال رشد است و هر روز چیزهای تازه تری در باره خودش و دنیایی که در آن زندگی می کند می آموزد؛ انسانی که شخصیتش در حال شکل گرفتن است و محیطی که طراح برای او به وجود می آورد تأثیر به سزایی در رشد، شکوفایی و شکل گیری شخصیت او دارد.
معمار منظر به عنوان طراح محیط وظیفه دارد فضایی خلق کند که از همه لحاظ پاسخگوی نیازهای کودک و زمینه ساز رشد او (شامل رشد شناختی، عاطفی، هوشی، شخصیتی و اجتماعی) باشد. برای نیل به این هدف شناخت کامل کودک به عنوان مخاطب طراحی، درک سطح او از رشد شناختی و توجه به رابطه¬ای که با محیط برقرار می کند ضروریست.
در حقیقت اگر طراحی را “یک فرآیند خلاقانه در پاسخ به طیف وسیعی از نیازهای انسانی” و منظر را “بخشی از محیط که در آن فعالیت اتفاق می افتد” تعریف کنیم، با در نظر گرفتن مبحث رشد به عنوان اصلی ترین بخش در روانشناسی کودک، به سه مفهوم نیازها، فعالیت ها و رشد در برابر طراحی، منظر و کودک می رسیم.
این پژوهش به بررسی رابطه میان این سه مفهوم می پردازد و می کوشد تا با ارائه اصولی برای طراحی بستر مناسب برای فعالیت های کودک، زمینه لازم را برای دستیابی به ارضای نیازها و رشد همه جانبه او در منظر فراهم آورد.

بیان مسأله
طرح های محیطی، علاوه بر بزرگسالان، مخاطبان خردسال و تیز بینی دارد که بسیار بیشتر، از آنها تأثیر می پذیرند. اما کودکان دنیا را به صورتی کاملا متفاوت ادراک می کنند. این ادراک، تصویری از محیط را در ذهن کودک به وجود می آورد که با تصاویری که از محیط در ذهن بزرگسالان ایجاد می شود، تفاوت بنیادین دارد.
با این وجود، بسیاری از مناظری که برای کودکان خلق می شوند به ابعاد مختلف وجودی کودک توجه ندارند و با ادراکات، فعالیت ها و نیازهای مصرف کننده آن هماهنگ نیستند. در واقع این مناظر با توجه به ویژگی ها و ادراکات بزرگسالان – و نه کودکان- شکل گرفته اند. این مناظر نه تنها به رشد کودک در ابعاد مختلف کمک نمی کنند، بلکه در بسیاری از موارد باعث پدید آمدن احساس کسالت در کودک می شوند، زمینه بروز رفتار های نا هنجار را در او به وجود می آورند و موجب کم رنگ شدن خلاقیت های ناب کودکانه می گردند.
از سوی دیگر، دنیای ذهنی ویژه کودکان موجب پدید آمدن توقعات خاصی در ذهن کودک در طراحی منظر می شود که در صورتی که طراحی به آنها پاسخ ندهد، کودک نمی تواند برای مدت طولانی با منظر درگیر شود و در آن به فعالیت بپردازد.
برای اینکه مناظر کودکانه بتواند در روند رشد کودک در ابعاد مختلف تأثیر مثبت ایفا کند، طراحی آن باید بر اساس مبانی نظری و اصولی صورت پذیرد که بر پایه شناخت همه جانبه کودک استوارند.
این پژوهش می کوشد تا مبانی و اصول مورد نیاز برای طراحی منظر کودکانه را از خلال مبانی نظری رشته های طراحی و نظریات مختلفی که در خصوص ویژگی های روانشناختی کودک (از دید روانشناسانی چون مازلو، اریکسون و پیاژه)، سطح او از رشد شناختی، شکل رابطه ای که به لحاظ دریافتی، ادراکی و رفتاری با محیط برقرار می کند و توقعاتی که به واسطه این رابطه در او ایجاد می شود وجود دارد، استخراج کند. این تحقیق برای دستیابی به روشی کاربردی و تأثیر گذار در ارتقاء کیفیت محیط ساخته شده برای کودکان، از مطالعه رفتار آنان در فضا های موجود و بررسی تصویر ذهنی آنان از فضای ایده آل کمک می گیرد.
با توجه به ماهیت بین رشته ای مباحث مربوط به طراحی محیط و ناکافی بودن مبانی نظری رشته های طراحی برای خلق فضای کودک، نقش علوم رفتاری، روانشناسی و روانشناسی محیط در این پژوهش غیر قابل انکار به نظر می رسد.
منظور از «منظر» در این مجموعه همه فضاهای بازی است که کودک به طور روزانه با آنها سروکار دارد؛ بخشی از محیط که بستر فعالیت های روزمره کودک است. فضاهای باز محله ای، پارک های عمومی و حیاط مهد کودک ها از این دسته فضاها هستند. محدوده سنی کودکان مورد بررسی از 2 سالگی تا سن ورود به دبستان است.

اهمیت موضوع مورد پژوهش
این پژوهش، ضرورت خود را از اهمیت توجه به کودکی به عنوان مؤثرترین دوران زندگی انسان و توجه به کودکان به عنوان سرمایه های آینده می گیرد.
امروزه این حقیقت انکار ناپذیر به اثبات رسیده است که کودکان در سنین طفولیت تنها به مراقبت جسمانی نیاز ندارند، بلکه توجه باید همه ابعاد وجودی آنها شامل جنبه های روانی، عاطفی، شخصیتی، هوشی، شناختی و اخلاقی را در برگیرد.
نظریات مختلفی در زمینه نگرش به طبیعت انسان موجود است که همه بر نقش محیط بر رشد او در ابعاد مختلف اتفاق نظر دارند. روانشناسان معتقدند که کودکان می توانند مهارت های مورد نیاز برای اندیشیدن را از طریق بازی، فعالیت و رابطه متقابل با کل محیط فرا گیرند. «منظر»، به عنوان بخشی از محیط که فعالیت در آن صورت می پذیرد، نقش بسیار مهمی در به فعلیت رساندن استعدادهای درونی کودک دارد.
از آنجایی که هدف از این پژوهش دستیابی به اصول و مبانی طراحی محیط برای کودک است، اصلی ترین استفاده کنندگان از آن، معماران منظر و محیط و معماران هستند. علاوه بر این، دستاوردهای این تحقیق می تواند برای متصدیان امر آموزش کودکان و متولیان طراحی و ایجاد فضای باز در شهرها مفید باشد.

اهداف پژوهش
با توجه به اینکه عمده ویژگی های شخصیتی انسان در سال های اولیه کودکی (پیش از دبستان) شکل می گیرد و با توجه به نقش محیط بر انسان، چه به لحاظ واکنش درونی و چه به لحاظ رفتار بیرونی، طراحی محیط کودک باید بر اساس مبانی نظری مبتنی بر ویژگی ها و نیازهای کودکان، چگونگی ادراک منظر و محیط توسط آنان و با توجه به تأثیر محیط بر رشد همه جانبه کودکان صورت پذیرد.
یک معمار منظر در طراحی محیط باید موارد زیر را لحاظ کند تا بتواند پاسخگوی نیازهای کودکان به عنوان گروه ویژه ای از مخاطبان طراحی باشد:
– نیازهای کودک و توقعاتی که از محیط دارد
– سطح کودک از رشد شناختی
– ادراک و تصویر ذهنی کودک از محیط
– نحوه برخورد کودک با محیط (رفتار کودک در محیط)
اگر محیطی که طراحی می شود به گونه ای باشد که توقعات ذهنی کودک را برآورد، در این صورت حس تعلق کودک به محیط بیشتر شده و «منظر» برایش به مکان تبدیل می شود. دستیابی به «سلامت روانی» در کودکان، مستلزم خلق مکان برای کودکی آنهاست.
با توجه به آنچه گفته شد، می توان هدف کلی این پژوهش را بدین صورت تعریف کرد:
«تعیین اصول و مبانی طراحی منظر برای کودکان در سنین پیش از دبستان»
این هدف اهداف جزئی زیر را در بر می گیرد:
– مشخص نمودن ویژگی های جسمانی و روانی و نیازهای کودکان در سنین زیر 7 سال
– مشخص نمودن نحوه ادراک منظر توسط کودکان
– مشخص نمودن الگوی استفاده کودکان از فضاهای موجود، تعیین عواملی که باعث جذب کودکان به محیط یا دفع کودکان از آن می شوند و تعیین ویژگی های محیطی که کودکان را به مشارکت و تجربه دعوت می کند
– مشخص کردن مابه ازاء فیزیکی و مکانی نیازهای کودکان و تعیین رهنمودهایی برای بالابردن کمیت و کیفیت رابطه کودکان با محیط
– ارائه راهبردهایی برای ایجاد بستر مناسب برای خلق مکان کودکی
این تحقیق با هدف ارائه راهکارهای عملی به طراحان در جهت طراحی محیط برای کودکان صورت می گیرد و می کوشد تا در نهایت به مبانی نظری، اصول و ملحوظات کمی و کیفی لازم برای طراحی فضایی سازگار با خصوصیات و نیازهای کودک دست یابد.

سؤالات پژوهش
سؤال اصلی این تحقیق آن است که :
« چه اصول و مبانی باید در طراحی منظر کودکانه مورد توجه قرار گیرد؟»

این سؤال خود متضمن سؤالات فرعی زیر است:
– چگونه طراحی منظر می تواند بر وجوه مختلف رشد کودک تأثیر گذار باشد؟
– طراح چگونه می تواند به نیازهای کودکان در طراحی منظر پاسخ گوید؟
– توقعات کودکان از منظر کودکانه چیست؟ چه ابعادی از دنیای کودکانه باید در طراحی منظر برای کودک لحاظ شوند؟
– ادراک کودک از منظر پیرامون خود بر چه عواملی استوار است؟ چه فضاهایی توجه کودک را به خود جلب می کنند و برای او جذاب هستند؟
– کودکان چگونه از منظر پیرامون خود استفاده می کنند و در آن چه رفتارهایی را از خود بروز می دهند؟
– چگونه می توان کمیت و کیفیت رابطه کودکان با منظر را افزایش داد؟
– چگونه می توان یک منظر را برای کودک به مکان تبدیل کرد؟

پیشینه تحقیق
پژوهش های زیادی در سرتاسر دنیا در زمینه منظر آموزشی برای کودکان و فضاهای بازی برای آنان صورت گرفته است؛ اما در ایران هیچ تحقیق جامعی که از دیدگاه معماری منظر اصول مربوط به طراحی محیط برای کودکان را مورد بررسی قرار دهد انجام نشده است و مطالعاتی که به عنوان پایه برای طراحی فضاهای کودکانه در میان پایان نامه های کارشناسی ارشد معماری موجود است، به این مسأله تنها از زاویه خاصی (ایجاد فضای بازی) نگریسته اند و از جامعیت لازم برخوردار نیستند.
آنچه این پژوهش را با سایر مطالعات انجام گرفته در زمینه طراحی برای کودکان متمایز می کند، توجه به همه ابعاد وجودی کودک (از دیدگاه مازلو، اریکسون و پیاژه) و امکاناتی است که می توان از محیط برای رشد و پرورش او به دست آورد. در این تحقیق ویژگی های کودک و محیط توأمان در نظر گرفته می شود. وجه امتیاز این تحقیق جامعیت نسبی نگرش آن به کودک، محیط و روابط متقابل این دو از دیدگاه معماری منظر و رسیدن به رابطه میان طراحی منظر به عنوان پاسخ به نیازها در فضاهای بیرونی و رشد کودک است.

قلمرو و محدودیت های تحقیق
در این تحقیق اصول و مبانی طراحی منظر کودکانه از دیدگاه معماری منظر مورد بررسی قرار می گیرند. در واقع این پژوهش بر پایه تعریف منظر و فرآیند طراحی آن شکل می گیرد. اما از آنجایی که این تحقیق اولین گام در این مسیر و نیازمند جامع نگری در زمینه های مربوط به طراحی برای کودک است، در بسیاری از موارد به صورت کلی با مسائل برخورد می کند.
در این پژوهش طراحی منظر کودکانه در شهرهای ایران مد نظر می-باشد؛ اما شناخت مبانی فرهنگی- اجتماعی تأثیر گذار بر طرح نیازمند انجام پژوهش های دیگری در این زمینه است.

نوع و روش تحقیق
این تحقیق از نوع کاربردی و روش تحقیق در آن به صورت کیفی است و جمع آوری اطلاعات در آن به روش کتابخانه ای (استفاده از منابع مکتوب و اینترنت)، مشاهده (ثبت جوانب بروز رفتار کودک در محیط)، مصاحبه انعطاف پذیر با کودکان و بررسی تصویر ذهنی آنان از محیط با مطالعه نقاشی های کودکان انجام می شود.
این تحقیق همانند سایر تحقیقات کیفی، ماهیتی چند روشی دارد که رویکری تفسیری – طبیعت گرا به موضوع مورد بحث را شامل می شود. یعنی رفتار کودکان در شرایط طبیعی خود مورد مطالعه قرار می گیرد. در واقع در این پژوهش، از آنجاییکه پژوهشگر نقش مهمی در تفسیر و فهم داده ها دارد و به عنوان ابزار سنجش اصلی تحقیق عمل می کند، از تدابیر چندگانه استفاده می شود. یعنی تقرب به موضوع با استفاده از روش های متعددی صورت می گیرد که در نهایت به صورت یکپارچه و در هم تنیده جمع بندی می گردند.

ساختار مطالعاتی پژوهش
در این پژوهش تقرب به موضوع از جهات مختلف و با روش های متعدد و متنوعی صورت می پذیرد. گستردگی و تنوع موضوعات مورد بحث در این پژوهش لزوم معرفی چارچوبی برای نظام بخشیدن به آنها را آشکار می سازد. از آنجاییکه این پایان نامه یک پایان نامه پژوهشی است، از استانداردهای انجمن روانشناسی آمریکا برای تدوین این چارچوب استفاده شده است.

بر این اساس فصل اول به کلیات تحقیق می¬پردازد و بیان مسأله، اهمیت و ضرورت انتخاب موضوع، اهداف و گزاره های تحقیق، ابزار و روش گردآوری اطلاعات و روش تجزیه و تحلیل آنها، در این فصل بیان می شوند.
فصل دوم به بررسی چارچوب نظری تحقیق برای دستیابی به ادبیات موضوع می پردازد.
فصل سوم طرح تحقیق و گردآوری اطلاعات مورد نیاز را در بر می گیرد.
فصل چهارم با توجه به مبانی و چارچوب نظری تحقیق و تحلیل هایی که از فصل سوم به دست آمده است، به جمع بندی نتایج تحقیق می پردازد.
در فصل پنجم خلاصه ای از یافته ها در پاسخ به سؤالات تحقیق ارائه می¬شود و در نهایت پیشنهاداتی برای تحقیقات آتی در این زمینه، بیان می گردد.
در فصل سوم که بدنه اصلی تحقیق را تشکیل می دهد، هدف اصلی دستیابی به انتظارات کودک از منظر بر پایه نیازهای فیزیکی، ادراکی و ذهنی اوست. از این رو در این فصل ابتدا نیازهای کودک به صورت عام بررسی می شوند؛ سپس با بررسی شکل رابطه کودک با محیط، نیازهای ادراکی او مورد بررسی قرار می گیرند و در نهایت ویژگی ها و عناصر تشکیل دهنده دنیای ذهنی کودک معرفی می  گردند. اما از آنجاییکه مبحث اصلی در روانشناسی کودک مبحث رشد است، رابطه بین طراحی منظر و رشد کودک به عنوان مدخل ورود به بحث در ابتدای این فصل عنوان می شود. فصل سوم، با معرفی نمونه هایی از فضاسازی کالبدی و ذهنی برای کودکان به منظور شناخت رویکردهای مختلفی که در این زمینه وجود دارد خاتمه می یابد.

فهرست
1- کلیات طرح
1-1- بیان مسأله
1-2- اهمیت موضوع مورد پژوهش
1-3- اهداف پژوهش
1-4- سؤالات پژوهش
1-5- پیشینه تحقیق
1-6- قلمرو و محدودیت های تحقیق
1-7- نوع و روش تحقیق
1-8- ساختار مطالعاتی پژوهش

2- ادبیات موضوع
2-1- مفهوم «منظر کودکانه»
2-1-1- مقدمه
2-1-2- «منظر» چیست؟
2-1-3- رابطه انسان با منظر
2-1-3-1- منظر به مثابه یک عینیت
2-1-3-2- منظر به مثابه یک ذهنیت
2-1-4- طراحی منظر
2-1-4-1- فرآیند طراحی منظر
2-1-4-2- رویکردهای مختلف به طراحی منظر
2-1-5- الگوهای ارزیابی منظر
2-1-6- جمع بندی
2-2- مبانی روانشناسی کودک
2-2-1- مقدمه
2-2-2- روانشناسی رشد
2-2-2-1- دیدگاه های مختلف در روانشناسی رشد
2-2-2-2- نظریه های رشد
2-2-2-3- اصول و قوانین رشد
2-2-3- ویژگی ها و توانایی های کودک در هفت سال اول زندگی
2-2-3-1- توانایی های شناختی کودک
2-2-4- جمع بندی

3- طرح تحقیق
3-1- امکانات منظر برای رشد کودک
3-1-1- مقدمه
3-1-2- امکانات پرورشی محیط از دیدگاه روانشناسی
3-1-2-1- بازی
3-1-2-2- تجربه محیطی
3-1-2-3-تجربه طبیعت
3-1-3- تدابیر طراحانه برا ی کمک به رشد کودک
3-1-3-1- رشد جسمانی
3-1-3-2- رشد حرکتی
3-1-3-3- رشد شخصیت
3-1-3-4- رشد زبانی
3-1-3-5- رشد اجتماعی و فرهنگ پذیری
3-1-3-6- رشد عاطفی
3-1-3-7- رشد ذهنی
3-1-3-8- رشد شناختی
3-1-4- جمع بندی
3-2- منظر پاسخگو به نیازهای کودک
3-2-1- مقدمه
3-2-2- نظریات موجود در زمینه نیازهای انسان
3-2-2-1- ماهیت انسان و نیازهای او از دیدگاه روانکاوی
3-2-2-2- ماهیت انسان و نیازهای او از دیدگاه انسان  گرایی
3-2-2-3- ماهیت انسان و نیازهای او از دیدگاه رفتار گرایی
3-2-2-4- ماهیت انسان و نیازهای او از دیدگاه شناخت  گرایی
3-2-2-5- ماهیت انسان و نیازهای او از دیدگاه روانشناسی گشتالت
3-2-3- انتظارات کودک از محیط بر مبنای تئوری های مازلو، اریکسون و پیاژه
3-2-3-1- دیدگاه مازلو
3-2-3-2- دیدگاه اریکسون
3-2-3-3- دیدگاه پیاژه
3-2-4- ما به ازاء فیزیکی و فضایی نیازهای کودکان در منظر
3-2-4-1- کمیت ها
3-2-4-2- کیفیت ها
3-2-5- جمع بندی
3-3- رابطه کودک با منظر
3-3-1- مقدمه
3-3-2- دریافت کودک از منظر
3-3-3- ادراک کودک از منظر
3-3-3-1- احساس و ادراک حسی
3-3-3-2- فرآیندهای ادراک حسی
3-3-3-3- قوانین ادراک (گشتالت)
3-3-3-4- عوامل مؤثر بر ادراک
3-3-4- تصویر  ذهنی کودک از منظر
3-3-4-1- نقش تصوير  ذهني در رفتار کودک
3-3-4-2- چگونگی شکل گیری تصوير محيط
3-3-4-3- نقشه ‌هاي شناختي
3-3-4-4- عناصر سازمان دهنده تصوير ذهني
3-3-4-5- رابطه تصوير ذهني با فرم
3-3-4-6- رابطه تصوير ذهني و معنا
3-3-4-7- تصاویر  ذهنی و انگاره های ذهنی
3-3-5- رفتار کودک در منظر
3-3-5-1- نظریه های موجود در زمینه تأثیر محیط بر رفتار
3-3-5-2- الگوهای موجود در حوزه رفتار و محیط
3-3-5-3- عوامل محیطی مؤثر بر رفتار
3-3-5-4- قرارگاه رفتاری
3-3-5-5- سیمای انسان  شناسانه فضا
3-3-5-6- اثر فرهنگ بر رفتار
3-3-6- جمع بندی
3-4- تبلور دنیای کودک در منظر
3-4-1- مقدمه
3-4-2- منش کودک
3-4-3- ذهنیات کودک
3-4-4- ترس در کودک
3-4-4-1- دسته  بندی ترس در کودکان
3-4-5- تخیل کودک
3-4-5-1- فواید خیال  پردازی کودکان
3-4-6- کارکردهای نشانه  ای کودک
3-4-6-1- نقاشی
3-4-6-2- زبان
3-4-7- تفکر کودک
3-4-8- خلاقیت کودک
3-4-8-1- تأثير بزرگسالان در خلاقيت كودكان
3-4-9- زیبایی شناسی کودک
3-4-9-1- کودک و رنگ
3-4-10- جمع بندی
3-5- توقعات کودک از منظر
3-5-1- مقدمه
3-5-2- بررسی تصویر ذهنی کودک از فضاهای موجود
3-5-3- بررسی تصویر ذهنی کودک از فضای ایده  آل
3-5-4- بررسی رفتار کودکان در فضاهای موجود
3-5-4-1- بررسی الگوی فعالیت کودکان در منظر
3-5-4-2- برخورد کودکان با عناصر منظر
3-5-4-3- نیازهای محیطی کودکان در ارتباط با رفتار
3-5-5- جمع بندی
3-6- تجربیات دیگران (مصادیق)
3-6-1- مقدمه
3-6-2- نحوه برخورد معماران و معماران منظر با فضا سازی کودکانه
3-6-2-1- نمونه  های موردی
– دنیای دیزنی در فلوریدا
– موزه کودکان در گوادالاجارا
– پارک فرهنگی کودکان در قاهره
– پارک تیردراپ در نیویورک
3-6-2-2- نمونه  های موضوعی
– روش های ایجاد امکان تجربه های حسی حرکتی برای کودک
– روش  های ایجاد امکان رابطه کودک با طبیعت
3-6-2-3- جمع بندی
3-6-3- نحوه برخورد فیلمسازان با فضا سازی کودکانه
3-6-3-1- فضاسازی کودکانه در کارتون  های دهه 60
3-6-3-2- فضاسازی کودکانه در کارتون  های جدید
3-6-3-3- جمع بندی

4- نتایج تحقیق
4-1- مقدمه
4-2- منظر کودکانه به مثابه مکان کودکی
4-2-1- چگونگی شکل گیری مکان
4-2-2- عوامل تشکیل دهنده مکان
4-2-3- خلق مکان کودکی
4-3- وجوه منظر کودکانه
4-3-1- منظر تحرک
4-3-2- منظر جستجو
4-3-3- منظر خلاقیت
4-3-4- منظر تخیل
4-4- کیفیت  های منظر کودکانه
4-5- جمع بندی

5- جمع بندی نهایی تحقیق
5-1- مقدمه
5-2-پاسخ به سؤالات تحقیق
5-2-1- سؤال اصلی
5-2-2-سؤالات فرعی
5-3-جمع بندی و ارائه پیشنهاداتی برای پژوهش های بعدی