3. تأثیر نور در ادراک فضا
انسان همواره محصور در فضایی واقعی است که محدوده این فضا را حواس او مشخص می کند. فضای بدون محدوده برای انسان قابل درک نیست . در افق لا یتناهی فضا وجود سایه ای آنرا تعریف می کند و به آن بعد می بخشد. فضا کالبدی است که تنها پس از حلول نور به درون آن متولد میشود. به این ترتیب نور واسطه ایست برای ادراک فضا ، و فضا محملی است برای عینیت یافتن نور.

با حضور نور در فضا آنچه توسط بینایی ما قابل ادراک است ، روشنایی است . این روشنایی هم دارای کمیت می باشد و هم کیفیت .روشنایی بزرگترین نیروی صامتی است که حواس ما توان دریافت آنرا دارد. آنچه فضاهای متفاوت را از لحاظ معنایی مجزا میسازد ، کیفیت نور است . کیفیت نور بر روی طرحواره ها و تصاویر ذهنی که از ادراک انسان بر ذهن نقش می بندد مؤثر است.
فضا پدیده ای است در نتیجه ادراک ما . ادراک فرایند کسب اطلاعات از محیط اطراف انسان است. فرایندی ذهنی و روانی است که گزینش و سازماندهی اطلاعات حسی و نهایتاً انطباق با معانی ذهنی را به گونه ای فعال بر عهده دارد. ادراک نقطه ای است که شناخت و واقعیت به هم می رسند. اطلاعات مخابره شده از محیط توسط کانالهایی به انسان میرسند .  نور کانال ارتباطی بین انسان و فضا می باشد و اطلاعات فضا از طریق این کانال به انسان مخابره میشود. میتوان چنین گفت که ادراک بصری در نتیجه تضاد تونالیته نقش و زمینه صورت می گیرد . ما در دنیایی از نور زندگی می کنیم . ما هر وجودی را در عالم بصورت نقوشی از تیرگیها و روشنیهای در تقابل با یکدیگر می شناسیم. بخشی از فضا که توسط انسان قابل درک می شود، منظر فضا می باشد.

بواسطه نور تصاویر عینی و ذهنی از دنیای اطراف در ذهن ما شکل می گیرد و فضای ادراکی تنها از طریق دریافت کیفیات فضای واقعی تصویر می شود. البته قابل ذکر است که فضای ادراکی با فضای واقعی یکی نیست. و تصویر ذهنی از فضا نتیجه نهایی است که در نتیجه ادراک روی داده است. کیفیت فضا ، چونی و چگونگی فضاست  که تأثیر عاطفی خاصی بر انسان می گذارد. و این کیفیت از ویژگیهای بالقوه آن منتج میشود که با حلول نور به فعل در می آیند
نور روز ترکیبی از نور خورشید و نور آسمان است. در طبیعت نور خورشید نور مسلط یا اصلی است. رنگ آن گرم است و نواحی روشن و سایه ایجاد می کند. نور آسمان نور دوم یا فرعی است. رنگ آن سرد است و به صورت نوری نرم بر روی موضوعات می افتد. بدون عملکرد نور آسمان، سایه ها تیره و جزئیات غیر قابل دیدن می شود.
نور بر روی ویژگیهای کیفی عناصر فضا تأثیر گذاشته و خصوصیات آنرا تحت الشعاع قرار میدهد . اما فضایی که با نور یکنواخت پرشده باشد کاملا خنثی است . و در تاریکی محض اصولا فضایی وجود ندارد. برخلاف این دو، فضایی که مملو از تضاد سایه روشنهاست، سرشار از نیروهای بصریست و از نظر فیزیکی و بصری محسوس است.
نور بر روی خصوصیات فیزیکی فضا و هم بر روی خصوصیات کالبدی آن تأثیر گذاشته و فضای ادراکی را شکل می دهد. کیفیت نور با زمان تغییر می کند ، درواقع نور بعد چهارم در ادراک فضاست.
1- خصوصیات فیزیکی ذرات تشکیل دهنده ( بافت،دانه بندی،رنگ)
2- خصوصیات ظاهری و کالبدی (هندسه): ( ساختار – شکل-  اندازه)

دانه بندی – بافت – رنگ
از ویژگیهای بالقوه عناصر فضا می باشند که هر کدام از آنها تنها با حضور نور ادراک می شوند و کیفیت و کمیت نور آنها را تشدید و یا تلطیف می کند . در استفاده از نور طبیعی با تغیراتی که در ویژگیهای رنگ – بافت – دانه بندی عناصر و در واقع با بازی کردن و تنوع بخشیدن به این ویژگیها میتوان جلوه های متفاوتی از نور را در فضا ایجاد نمود .
1. خواص درونی ماده (دانه بندی)
2. خواص ظاهری ماده ( بافت)
3. رنگ

دانه بندی
عبارتست از چیستی ذرات یک ماده و چگونگی ترکیبشان با هم. 3 حالت درخشان،شفاف، و یا کدر بودن در نتیجه بازتاب،انتقال و جذب نور از سطح اجسام است.

– مواد درخشان در روشنایی کم محیط جلوه بیشتری دارند.
– ترکیب بندی عناصر شفاف نیمه شفاف و کدر در منظر توسط نور ایجاد فضاهای متفاوت و ادراکات متفاوت میکند.

بافت
تأثیر قابل رویت دانه بندی بر سطح ماده ، ساده ترین و ابتدایی ترین تعریف بافت است که یکی از ویژگیهای سطح و از مشخصه های جدایی ناپذیر ماده است . بافت میتواند کیفیت حاصل از دانه بندی را در سطح تشدید یا تضعیف کند. بافت حالت بصری حاصل از تودۀ هر جسم است که در سطح آن ظهور پیدا می کند ، و  به معناي زبري و نرمي  سطح است . اين ادراك ، تابعي ازتفاوتهاي  سطح ،اندازه قطعات ،شرايط نوري و زمينه و فاصله ديد است . وقتي از فاصله نزديك به سطحي نگاه ميكنيم ، بافت درك شده مربوط به تنوعات سطح است از فاصله ديد دورتر ، ما ديگر قادر به درك بافت سطح نخواهيم بود و در عوض قطعات را درك ميكنيم .از فواصل دور ادراك بافت محدود است به آنچه كه از روي هم قرار گرفتن توده ها القا مي شود. میتوان گفت بافت در نتیجه بازتاب است.

در طراحی منظر استفاده از بافتهای متفاوت و ترکیب بندی آنها از درشت به ریز به طرح تنوع می بخشد. زیرا با تأثیری که نور برروی بافتهای سخت و نرم می گذارد ، ایجاد سایه روشنها و تلاقی آنها با یکدیگر کیفیتی متفاوت در فضا بوجود می آورد . و در نهایت تصویر ذهنی که از میزان شدت نور و یا تضاد سایه روشن در ذهن شکل می گیرد ، متفاوت با دنیای واقعیست. هر نوع تأثیر عاطفی که توسط سطح مد نظر باشد و هر نوع منبع نوری که در اختیار داشته باشیم، با اختلاف لایه های سطح میتوان بافتی نقش دار بوجود آورد.
بافت داراي دو جنبه  متفاوت است:
– بافت لامسه اي: آنچه كه بوسيله حس لامسه ادراك ميشود.
-بافت بصري: آنچه توسط حس بینایی انسان دریافت میشود . نور در ادراک بافت بصری تأثیرگذار است و  کیفیت ادراکی این بافت با شرایط نوری تغییر می کند. بافت در تحریک حواس انسان نقش مهمی دارد.بدون نور تنها بافت لامسه برای انسان قابل درک است.

لطافت یا خشونت بافت به 2 عامل وابسته است :
1.  دانه بندی ماده سازنده سطح که از ویژگیهای بالقوه آن است
2.  میزان تضاد سایه و روشن ایجاد شده برروی سطح .که با شدت نور تغییر می کند.
چه از جنبه لامسه و چه از جنبه بصری ، بافتها یا بصورت لطیف ، متوسط و یا خشن ادراک می شوند، که حضور نور با شدتهای متفاوت ، آنها را تشدید یا تلطیف می کند.
بافت لطیف : در این نوع از بافت حرکت تونالیته از روشن به تیره به ملایمت صورت میگیرد. و توجه بیننده بیشتر به جزییات دانه بندی جلب می کند.

بافت خشن: حرکت تند و تضاد شدید لکه های تیره و روشن، بافت را خشن تر میکند. و  توجه بیننده بیشتر به نقوش جلب میشود .
میزان تیرگی و روشنی نقش و زمینه در بافت و تضاد آنها با یکدیگر ، علاوه بر تفاوت سطوح نقوش ، به سختی و نرمی نور منبع نیز وابسته است.( نور صبح- نور ظهر – نور شب)
هرچه نور سخت تر باشد سایه روشنها قویتر و نقوش واضح تر و هر چه ملایم تر باشد ، نقوش محوتر و مبهم تر می باشند. برجستگیها و فرو رفتگیها و نور ایجاد بافتهای بصری یا مجازی میکند.
بافت مجازی فاقد کیفیت ملموس است و این بافت نتیجه نقشی است که از تصویر یک عنصر بر عنصر دیگر در نتیجه تأثیر نور در یک فضا بوجود می آید. این بافت مجازی ناپایدار، گویای حرکت – زمان و حیات در یک فضا می باشد ، که با زمان تغییر می کند و جلوه های متفاوتی به منظر می بخشد .

رنگ
رنگ حاصل بازتاب فیزیکی نور از سطح اشیاست که توسط چشم دریافت می شودو تاثیرات حسی گوناگونی را در افراد به وجود می آورد . مبحث رنگ یکی از مهمترین کیفیتهای موثر در هر نوع طراحی است. هنگامی که به یک جسم می نگریم در نگاه اول رنگ آن به چشم می آید و بعد و فرم آن و سپس بافت جسم را تشخیص می دهیم.
همچنین رنگ مانایی بیشتری بر حافظه دارد چنانکه جسمی که به سرعت از کنار ما عبور میکند ممکن است فرم و بافت آن به خاطر فرد نماند اما رنگ آن معمولا در خاطر میماند. ادراک کیفیت سطوح رنگی با منبع نور طبیعی به زمان و شرایط جوی و مکان بستکی دارد و انسان از  یک منظره واحد ، در زمانهای مختلف معناهای متفاوتی را درمی یابد.

” رنگ یکی از از خاصیتهای نور است . ادراک رنگ ، نتیجه نور تابیده شده ،تغییرات در آن ، ویژگی های جذب کنندگی ،انعکاسی و انتقالی سطح ،رابطه سطح با رنگهای اطراف آن  و ویژگیهای چشم می باشد. رنگ در برانگیختن احساسات بیننده ،یعنی واکنش های ذهنی او موثر است. رنگ توانایی زیاد و منحصر به فردی در تهییج ،مضطرب ساختن و آرامش بخشیدن به بیننده دارد . رنگ می تواند احساس دلهره ،نگرانی یا بی خیالی را به بیننده منتقل سازد. توانایی کنترل رنگ برای برانگیختن احساسات و رفتارهای مناسب از سوی بیننده برای ایجاد موثر فضای خارجی بسیاری اهمیت دارد.  فضاها و عناصر موجود درآنها دارای مفاهیم ذاتی هستند. میزان انتقال این مفاهیم به بیننده بستگی به میزان آگاهی بیننده از فضا و عناصر آن دارد . رنگ در به نمایش در آوردن ،تعادل و پنهان کردن این عناصر و مفاهیم آنها می تواند بسیار موثر باشد.”
– تأثیر نور در خصوصیات ظاهری و کالبدی (هندسه): ( ساختار – شکل – اندازه)
1.  ساختار عناصر فضا : ساختار ابزاری است فرضی و غالبا غیر قابل رویت برای درک نظام یک فرم باقاعده اطلاعات حاصله از فضا در ابتدا در ذهن ساختاری ساده از آن شکل می گیرد. نور میتواند به ساختار موجود در فرم وضوح بخشد.هرچه ساختار در مراحل تشکیل طرحواره سریعتر تشخیص داده شود از فعالیت فرم کاسته شده و تشخیص فرم سریعتر صورت میگیرد. وضوح نور سرعت ادراک فضا را بالا می برد.
مثلا در راسته بازار چون ساختار آن خطی است ، حلول نور در این فضا ، بر ابتدا و انتهای مسیر تأکید بیشتری دارد و سایه روشنها سکانسهای حرکتی را ایجاد می نمایند. ریتم نقاط روشن و تاریک ( ضرباهنگ سکانسها) در یک ساختار خطی عاملی در ایجاد تحرک و پویایی فضا می باشد.
وجود روشنایی نقطه ای سبب کشش بیشتر ساختار می شود.این ساختار نقطه ای ایجاد تمرکز کرده و ذهن و دید بیننده را به سمت یک نقطه جذب می کند.
2. شکل عناصر فضا  : شکل از صفات و مشخصۀ یک فرم است. و عبارت است از کلیت قابل رویت، محاط در حدود ، کم و بیش مرکب از اجزاء و دارای وحدت کلی در تظاهر یک شیء.  ذهن انسان برای ادراک فضا سعی در ساده کردن فرمها دارد. و بر طبق نظریه گشتالت در ادراک فضاهای پیچیده ذهن انسان فضا را به اشکال ساده دایره – مثلث – مربع تبدیل می کند.
با تابیدن نور در یک منظر ، در سطح عناصر آن تیرگی و روشنی هایی ایجاد میشود که تفکیک آنها را ممکن می سازد . بغیر از تعریف و تفکیک اشکال ، بر اندازه عناصر و در نتیجه آن بر عمق و وسعت  و بافت و رنگ نیز تأثیرگذار است.
3. اندازه عناصر فضا : نور قادر است از نظر بصری به فضا وسعت ببخشد. سایه هایی که نور با اثر گذاشتن بر عناصر فضا بوجود می آورد در ارتباط مستقیم با اندازه آنهاست . فضای ادراکی انسان به ویژگیهای عناصر فضا ، ترکیب بندی آنها و ایجاد سایه روشنها و همچنین ویژگیهای منبع نوری و فاصله شخص دارد. در طراحی منظر لبه ها تأثیر بسیار زیادی بر ادراک شخص می گذارند.لبه های نرم و سخت هر کدام از لحاظ روانشناسی دارای ویژگیهای بالقوه ای می باشند که شخص را تحت تأثیر قرار میدهند.
منظر بواسطه نور با انسان سخن می گوید . نور تعریف کننده فضاهاست و شکل دهنده به رفتار انسان است.از طرفی وضوح نور در سرعت بخشیدن بر ادراک فضا مؤثر است و از طرف دیگر بر ماندگاری تصویر ذهنی از فضا در ذهن بی تأثیر نیست .
در بسیاری از پروژه های منظر ، نور بعنوان کانسپت و شکل دهنده مسیر طراحی می باشد. استفاده از آن بعنوان ابزاری با قابلیت زیاد به طرح معنا می بخشد ، زیرا با زمان تغییر می کند و کیفیتهای متفاوتی به منظر می بخشد .

منابع
– اسپیرن، آن ویستون/ ” زبان منظر“/ انتشارات دانشگاه تهران، 1384
– رضوی، نیلوفر/ ادبیات مجسم نور/ پایان نامه کارشناسی ارشد دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی
–  نوربرگ شولتز/ نوروز برازجانی، ويدا/ گزينه ای از معماری: معنا و مکان/ نشر جان جهان/ زمستان 82
– آندو، تادائو/ شيرازی، محمد رضا/ شعر فضا/ انتشارات گام نو/ 1383
–  مايس، پي ير فون/ آيوازيان، سيمون/ نگاهی به مبانی معماری از فرم تا مکان/ انتشارات دانشگاه تهران/1383
– پورديهيمی،شهرام/ عوامل موثر در ادراک فرم و فضا/ مجله معماری و فرهنگ

Hayward, D. Geoffrey/ psychological factors in the use of light & lighting in buildings
Plummer, Henry/ poetics of light/ december1987
G. Hershberger, Robert/ predicting meaning of architecture/ Arizona state university

"دانلود فایل های پیوست مطلب"
-----------------------------------------------------------------------------------------
نور در منظر – قسمت سوم (1.0 MB)
       تعداد دانلود: 17
       زمان آخرین دانلود: جمعه, 12 ژانویه 2018
------------------------------------------------------------------------------------------