چکیده
ابیانه از روستاهای کمیاب سرزمین ایران است که کم و بیش توانسته وحدت و یکپارچگی خود را با طبیعت حفظ کند . نکات و ظرایفی که در معماری روستای ابیانه به جهت سازگاری با اقلیم و محیط رعایت شده ، قابل توجه می باشد.این مقاله با هدف بررسی چگونگی تلفیق معماری ابیانه با اقلیم و سرزمین خویش تنظیم گشته و سعی شده تا پس از شناخت خصوصیات کلی این روستا ، نحوه آمیختگی معماری بافت روستا با طبیعت اطرافش شناسایی گردد و هنر خودجوش معماران زبردست این مرزوبوم در ایجاد پناهگاهی ایمن و آرامش بخش مورد تحسین قرار گیرد.
در نهایت به تغییراتی که ناشی از عدم تفکر و تعقل صحیح پیرامون ساخت و سازهای درون روستا صورت گرفته و زوال و نابودی بافت ارزشمند روستا را سبب شده است ، خواهیم پرداخت.
واژگان کلیدی : ابیانه ، طبیعت ، معماری روستا

مقدمه
شش هزار سال پیش ، بلوغ و تمدن سیلک زمین را شخم می زد ، دانه می کاشت وگندم  برمی داشت تا سنگ های آسیا را با آب توفنده و بخشنده چشمه سلیمان بچرخاند.
سیلک اینجا در سپیده دم تاریخ بر بلندای کاشان ایستاده و در مسیر باد خوشه گندم می پاشید.بی آنکه بخل بورزد. از پس آن بخشندگی جهان به گندمزاری مبدل شد تا موسیقی آب و سنگ و آرد نخستین ترانه انسان باشد.سیلک بخشایش را از بخشنده آسمان می آموخت و چه مهربان و گشاده دست می بود، اما ناگهان سیلک پژمرد …
اینک از سیلک تنها اسکلتی باقی است و دریاچه ای که در آن جز نمک نمی جوشد.مشعلی که در آغاز مدنیت انسان روشن شد با تندبادی خاموش ، اما فراموش نشد انسان با دستهای خود تمدنی را نابود و بر ویرانه های آن تمدن تازه خلق می کند.
آوارگان این تمدن دیرسال ناگزیر در جستجوی مکان های امن و دستیابی به آسایش برآمدند و گروهی از ایشان ابیانه را برگزیدند که از آب و یانه به معنای آب فراوان تشکیل شده است. و همچون  نگین عقیقی در سینه فراخ کویر خودنمایی می کند.

روستای ابیانه
روستای ابیانه یکی از روستاهای بسیار زیبای استان اصفهان است و همانند ماسوله و کندوان از جمله بهترین نمونه های تلفیق معماری و طبیعت می باشد. این روستا در زاویه شمال غرب کوه کرکس و منتهی الیه رودخانه برز واقع شده است. ارتفاع این دهکده از سطح دریا 2300 کیلومتر می باشد.فاصله آن تا جاده نطنز، کاشان 22 کیلومتر است.خانه های این روستا بر روی دامنه شمالی دره با شیب تند و سرسبزی که از سنگ های رسوبی سبز رنگ است واقع شده اند.

مشخصات اقلیمی و موقعیت ابیانه
درفاصله بیست الی سی کیلومتری شرق ابیانه ، دشت کویر مرکزی ایان واقع شده که آب و هوای بسیار گرم و خشک و بارندگی اندکی دارد.اما این روستا و روستاهای طره و برز به دلیل قرارگرفتن در یک وادی و در یک دره نسبتا وسیع بین دو کوهپایه از گزند بادهای گرم و خشک کویری مصون می باشند. اختلاف ارتفاع بالاترین نقطه تا پایین ترین سطح روستا حدود 70 متر و گسترش آن به صورت شرقی _غربی است.توسعه روستا از شمال به علت شیب بسیار تند و وجود ارتفاعات و از طرف جنوب به واسطه وجود باغات و اراضی کشاورزی تقریبا غیر ممکن بوده و نظر به نیاز زمین های قابل کشت و محدود بودن آن ، تمامی اراضی مسطح در دو سمت رودخانه به آن اختصاص داده شده و آنچه از زمین بر حاشیه شیبدار دره باقی مانده ، نحوه استقرار خانه ها و فضای عمومی را تعیین می کند و معماری ویژه و جلوه زیبای آن را پدید می آورد. ابیانه دارای آب و هوای مطلوب ، آب گوارا و نسیم روح بخش است .کوهپایه های اطراف روستا مانند یک محافظ طبیعی ، این دره و روستاهای آن را در مقابل عوامل نامساعد محیطی مصون نگه داشته است.
چشمه سارها و رودخانه کوچکی که از خط القعر دره عبور می کند بیشه زارهای انبوه و مزارع گسترده به وجود آورده اند.در نتیجه بر خلاف شرایط اقلیمی دشت کویر ، اقلیم کوچک این منطقه نسبتا معتدل و سرسبز با زمستان های سرد و تابستان های تا حدی گرم است.
وجود این وادی نه تنها اقلیم این روستا را تحت تاثیر قرار داده ، بلکه بافت روستا ، فرم ابنیه و نوع مصالح نیز با روستای کویری که به فاصله کوتاهی از ابیانه قرار دارند تا حدود بسیار زیادی متفاوت هستند. در اینجا نیز مانند کندوان ، کوهپایه در سمت شمال ، روستا در وسط و مزارع در سمت جنوب و شرق واقع شده و بافت مجموعه ابنیه و بازشوها پشت به کوهپایه و رو به دره هستند.
معابر اصلی در امتداد خط تراز زمین و معابر فرعی در راستای شیب زمین قرار دارند. بافت روستا نسبتا متراکم و ابنیه متصل به هم هستند.

تلفیق معماری ابیانه با طبیعت
خانه های ده بر روی دامنه شمالی دره و با شیب نسبتا تندی بر بستری از سنگ های رسوبی سبز رنگ بنا شده اند.خانه ها از خاک سرخ منحصر به آن محل ساخته شده و با اسلوب ساختمانی ویژه محلی و در یک سطح محدود به صورت پلکانی و مسلط بر یکدیگر قرار گرفته اند.بر بالای خانه ها کوه سنگی زیبایی دیواره شمالی ده را تشکیل می دهد که برای هر تازه واردی جلب توجه می کند.
در ابیانه اغلب ساختمان ها دو و سه طبقه و مکعب شکل می باشند. مشخصه بارز و متفاوت ابنیه این روستا با روستاهای نواحی مرکزی ایران ، برون گرا بودن ساختمان ها در ابیانه است. و این مشخصه ایست که باعث تفاوت شاخص این روستا از بافت اقلیمی مجاورش و شباهت یافتن به ساختمان های سنتی برون گرا در ساحل خزر و کوهپایه های اطراف آن شده است.
به دلیل وجود آب ،  درخت و مزارع در اطراف ، یک اقلیم معتدل و کوچک در این منطقه  به وجود آمده و لذا احتیاجی به حیاط مرکزی جهت فراهم نمودن یک شرایط مساعد اقلیمی نمی باشد.و اهالی می توانند بدون ناراحتی از لحاظ حرارت و رطوبت ، از فضای سرسبز و محیط طبیعی و معتدل روستا در اکثر ماههای سال استفاده کنند.
اغلب ساختمان ها از سه طرف و در بطن طبیعت محصور شده اند ،این امر از لحاظ فراهم نمودن شرایط آسایش در داخل بنا بسیار مناسب است. زیرا سطح تماس ساختمان با خارج به حداقل رسیده و دمای داخل ساختمان در فصول سرد و یا گرم با محیط خارج کمتر تبادل می شود.همچنین دیواره های ضخیم خشتی همانند یک خازن حرارتی مانع نوسان زیاد حرارت در طی شبانه روز می شود.
استفاده از نورگیر سقفی در این روستا بسیار متداول است. زیرا بازشوها اغلب فقط در یک سمت ساختمان واقع می باشند، لذا جهت تأمین نور و تهویه دو طرفه و عمودی ، نورگیر سقفی مناسب و ضروری می باشد.

در این روستا مصالح مورد استفاده ، سنگ لاشه و خشت و تیر چوبی است. جهت کرسی چینی از سنگ لاشه ، دیوارها از خشت و سقفها ، بالکن ها و ستون ها از تیر چوبی استفاده می شود.
از آنجایی که در اطراف روستا درخت  زیاد وجود دارد ، نیازی به زدن طاقهای قوسی که از لحاظ اجرا نسبتا مشکل است ، نمی باشدوبا تیرچوبی، تخته وکاهگل ، بامهای مسطح سریعا اجرا می شود.
جهت اندود سطح خارجی ساختمان ها از دو نوع خاک ، یکی خاک قرمز و دیگری خاک زرد استفاده می شود.خاک قرمز دارای اکسید آهن است و در مقابل رطوبت و بارندگی مقاومت نسبتا خوبی دارد و لذا روی سطح بام را با  یک لایه از مخلوط این گل با کاه می کشند.سطح خارجی دیوارها را نیز با همین گل اندود می کنند.خاک زرد در مقابل نفوذ رطوبت و بارندگی ضعیف است.ولی جهت زیبایی بر روی دیوار خارجی بعضی از ساختمان ها از این اندود استفاده می شود.
همانند بودن خانه ها در پیروی از شکل مربع ، همسانی پنجره های مشبک با بهره گیری از فرم هندسی مکعب و ترکیب حجم ها در ساختار کلی معماری ابیانه نقشی انکار ناپذیر است ، این هنر وامدار معماران بی نام و نشان ایرانی است که با وجود موقعیت جغرافیایی خاص منطقه ، نمایش و نمود جمال را به شهود اهل دل رسانده اند.
در کوچه های پرپیچ و تاب ابیانه هیچ بن بستی وجود ندارد و ساباط ها به جذابیت آن می افزایند.در پناه سایه سارها ، انحناها و شبکه های آجری در فضای بیرونی و پنجره ها که در گویش محلی پیکل نامیده می شوند ، سد نیرومندی در برابر هجوم سرماست . پیچ و تاب و چرخش کوچه ها برای شکستن باد و پیشگیری هوشمندانه در جلوگیری از تاخت و تاز دشمن و دفاع جانانه در برابر آنهاست.
خاک سرخ ابیانه هرچه بیشتر باران بخورد مستحکم تر می شود. هم آغوشی خشتهای متراکم که عامل انتقال نیرو و چوب که عنصری مقاوم در مقابل کشش است تا در برابر زلزله پایداری بیشتری نشان دهد و در عین حال از  انقباض و انبساط به جهت تغییرات جوی زمستان و تابستان جلوگیری می کند.
خانه ها اتاقهای متعدد دارند، ایوانها که به چشم انداز وسیع باغ ها گسترده شده طراوت باغ را به داخل می کشاند. تابستان نشین در طبقه اول و زمستان نشین که اتاقی کاملا بسته و در طبقه همکف و گاهی طبقه اول است. خانه های چهارصفه که دارای دو یا سه طبقه اند یادگار عصر صفویه اند و از تقاطع دو دالان چلیپایی تشکیل شده اند ، اتاقها در چهارجهت قرار دارند و از نورگیر وسط روشنایی می گیرد.
درب خانه های قدیمی ،  چوبی و دارای دو کوبه زنانه و مردانه است.سردرها اغلب یادگار عصر صفویه می باشد.

بناهای مذهبی ابیانه
آتشکده هارپاک از دوران ساسانی که بنابر روایت محلی تا عهد صفویه پابرجا بوده و اینک چهارطاقی باقی مانده از آن ، یادآور استمرار معماری کهن است. مسجد جامع ابیانه در وسط دهکده و در نزدیکی آتشکده قرار دارد. مسجد پرزله در بخش شرقی مسجد جامع بنا شده و به عصر ایلخانان تعلق دارد. مسجد حاجتگاه در قسمت غربی روستا و در قبرستان قدیم واقع شده است.مسجد یسمان در میان محله یسمان قرار گرفته و اثر یا نوشته تاریخی ندارد اما احتمال می رود که از بناهای دوره صفویه باشد.

بقعه امامزاده یحیی و عیسی ،  فرزندان امام موسی کاظم علیه السلام در جنوب شرقی مسجدجامع قرار دارد. معماری این زیارتگاه با گنبد هشت ضلعی و کاشی کاری فیروزه ای جلوه ای زیبا در میان بناهای خشتی این دهکده دارد.

نتیجه گیری
نگاهی به وضعیت کنونی روستای ابیانه
اگرچه صدای نوازشگر آب در جویبارها ، مناظر کشتزارهای وسیع ، درختان سرسبز ، مقیاس انسانی معابر و ساختمان های قرمزرنگ زیبا با بازشوهای چوبی و گره چینی های بسیار ظریف بر روی آنها و ساختمانهایی که با کمترین امکانات ، شرایط آسایش فیزیکی انسان در آنها تأمین شده و برای بسیاری از شهرنشینان امری مطلوب و ایده آل است ، ولی اغلب اهالی روستا در سالهای اخیر به تهران مهاجرت کرده اند. ابیانه زیبا و زنده است ولی تنهاست و فراموش شده و اینک بر مرگ تدریجی خود نظاره می کند…
در سفراخیری که نگارنده به روستای ابیانه داشته است ، متاسفانه شاهد تخریب قسمتهای زیادی از بافت ارزشمند روستا که ناشی از عدم توجه کافی نسبت به مسائل اقلیمی و بومی منطقه می باشد،  بوده است : استفاده از پنجره های فلزی به جای استفاده از چوب ، ساخت بناهایی  در بخش های شمالی و جنوبی آتشکده روستا و تخریب خود آتشکده ، ساخت کانال های آب به صورت مصنوعی در وسط معابر و تخریب آبروهای طبیعی، استفاده از رنگ قرمز مصنوعی در گل طبیعی منطقه و مخدوش کردن رنگ اصلی گل قرمز منطقه ، ساخت بناهایی متفاوت با  هویت شاخص روستا و ورود ماشین به بافت دهکده ، نمونه هایی از تغییرات بی رویه و تخریب بافت اصلی این مرزوبوم می باشد. برای نجات این موجود با شعور و ارزشمند فردا بسیار دیر است . امروزه هرگونه تلاش و برنامه ریزی در جهت بهبود وضعیت معیشتی و احیای اقتصاد این روستا می تواند علاوه بر نجات آن ، ابیانه را به پژوهشکده و منظرگاه مشتاقان هنر و فرهنگ ایران مبدل سازد.

منابع

1. قهاری ، علی رضا، ابیانه زیباست ، مجله معماری و فرهنگ ، شماره 2و3
2. ظرفچی شیرازی ، فرنوش ، تأثیر اکولوژی بر معماری روستای ابیانه ، تحقیق کلاسی درس بوم شناسی گیاهی ، دانشگاه تربیت مدرس ، 1384
3. فخار تهرانی ، فرهاد ، توضیحات شفاهی در سفر به روستای ابیانه  پیرامون نحوه شکل گیری و زوال آن ، 1386
4. www.aftab.ir
5. www.irangardesh.com

منبع عکس ها از آرشیو جناب آقای خدارحمی می باشد.

"دانلود فایل های پیوست مطلب"
-----------------------------------------------------------------------------------------
همزیستی مسالمت آمیز معماری با طبیعت در بافت روستای ابیانه (133.6 KB)
       تعداد دانلود: 4
       زمان آخرین دانلود: یکشنبه, 15 فوریه 2015
------------------------------------------------------------------------------------------