مقدمه
بحث در مورد پدیده ای اجتماعی به نام وندالیسم مبحثی نو و جدید نیست و پژوهشگران زیادی از جمله استاد گرانقدر جناب آقای دکتر علیرضا محسنی تبریزی در سال های اخیر پژوهش های بسیار جامع و کاملی را در مورد این مبحث انجام داده و به آمار و نتایج خوبی نیز رسیده اند. مطلبی که در ادامه خواهید خواند چکیده و گردآوری است از تعریف و ریشه شناسی وندالیسم که در حد آشنایی دانشجویان رشته معماری منظر با این مقوله مطرح شده و نویسنده قصد دارد با باز کردن این مطلب در سایت مجله اینترنتی معماری منظر توجه دانشجویان معماری، طراحی شهری و معماری منظر را به پدیده ای اجتماعی جلب و زمینه تحقیقات آتی برای علاقه مندان را فراهم آورد.
اهمیت این موضوع برای دانشجویان معماری منظر از این رو است که اغلب هنجارهای اجتماعی دارای بروز بیرونی زیادی نبوده و یا اینکه با شهر و کالبد آن ارتباط ضعیفی دارند. اما وندالیسم با کالبد شهر، مبلمان شهری و بسیاری از ساخته های دست معماران منظر و دیگر دست اندرکاران فرآیند ساخت و ساز در جامعه ارتباطی تنگاتنگ دارد و همانطور که در مباحث گردآوری شده خواهید خواند، به اهمیت تحقیق در این زمینه و پیرامون ارتباط این پدیده اجتماعی و رشته معماری منظر پی خواهید برد. همانطور که قبلاً نیز اشاره شد در زمینه مربوط به علوم اجتماعی در مورد وندالیسم تحقیقات گسترده ای انجام شده است که می تواند زیر بنا و منبع مطمئنی برای علاقه مندان در این زمینه باشد.
مفهوم وندالیسم
در متون جامعه شناسي، ونداليسم به مفهوم داشتن نوعي روحيه بيمارگونه به كار رفته كه مبين تمايل به تخريب آگاهانه، ارادي و خودخواسته اموال، تأسيسات و متعلقات عمومي است.
“وندالیسم” در لغت به معنای هرج و مرج طلبی ضد شهری و تخریب اموال عمومی است.
وندالیسم به معنای تخریب کنترل نشده اشیای و آثار فرهنگی باارزش یا اموال عمومی است که یک ناهنجار اجتماعی به حساب می‌آید و دلایل متعددی برای آن عنوان می‌کنند. وندالیسم را در زمره انحرافات و بزهکاری های جوامع جدید دسته بندی می‌کنند و آن را عکس العملی خصمانه و واکنشی کینه توزانه نسبت به برخی از فشارها، تحمیلات، ناملایمات و اجحاف ها تحلیل می‌کنند.
ونداليسم در زمره آن دسته از انحرافات و بزهكاري هايي است كه در جوامع جديد ظهور يافته است.
ژانورن (1963)، ويلكينسن (1995)، هوبر (1991) و گلداستون (1998) آن را مرضي مدرن و نوظهور دانسته اند كه به مثابه معضلي اجتماعي تا نيم قرن پيش مطرح نبود.
در طبقه بندي انواع جرائم، اغلب صاحب نظران و محققان ونداليسم را به مثابه جنايتي خرد و از انواع بزهكاري هاي نوجوانان به شمار آورده اند.
تاريخچه و وجه تسميه واژه ونداليسم
ونداليسم مشتق از واژه وندال است. وندال نام قومي از اقوام ژرمن ـ اسلاو به شمار مي رفت كه در قرن پنجم ميلادي در سرزمين هاي واقع در ميان دو رودخانه اودر و ويستول زندگي مي كردند. آنان مردماني جنگجو، خونخوار و مهاجم بودند كه به كرات به نواحي و سرزمين هاي اطراف قلمرو خود تخطي و تجاوز كرده، به تخريب و تاراج مناطق و آبادي هاي متصرفه مي پرداختند. روحيه ويرانگرانه قوم وندال سبب گرديده است كه در مباحث آسيب شناسي، كليه رفتارهاي بزهكارانه اي كه به منظور تخريب آگاهانه اموال، اشياء و متعلقات عمومي و نيز تخريب و نابودي آثار هنري و دشمني با علم و صنعت و آثار تمدن صورت مي گيرد به گونه اي به ونداليسم منتسب گردد.
همانطور که ذکر شد، ونداليسم، در اين معني؛ از بلاهاي جوامع امروزي است كه در گذشته ديده نشده است. “وندال هاي كهن”، در هجوم هاي وحشيانه خود، چيزي را ويران مي كردند كه خود نساخته بودند، اما “وندان هاي مدرن” چيزي را نابود مي سازند كه از آن جامعه خودشان است.
ونداليسم در همه جا بيداد مي كند و تقريباً همه شاهد عوارض آن هستند. آثار ونداليسم را روي در و ديوارهاي شهرها، آسانسورها، پارك هاي عمومي، كيوسك هاي تلفن و به شكلي وسيع در مدارس مي بينيم. از ديگر مظاهر ونداليسم، نوشتن و حكاكي بر روي ديوارهاي مؤسسه هاي عمومي، روي صندلي هاي اتوبوس هاي شهري و نوشتن انواع يادگاري ها بر ديوارها و ستون هاي مكان هاي باستاني و آثار تاريخي است.
جواناني كه وسايل پارك ها يا زمين هاي بازي را تخريب مي كنند و علائم و نشانه هاي جاده ها، درخت ها و فواره ها را از بين مي برند، تا آنجا پيش مي روند كه گاهي ابزار و وسايل مورد نياز عمومي نظير تلفن عمومي و توالت هاي عمومي را تخريب و غيرقابل استفاده مي سازند.
مدارس، هدف درجه اول ونداليسم است. در يك ارزيابي كه به وسيله كميته سناي آمريكا در سال 1975 انجام شده است، براي مدارس، حدود 500 ميليون دلار هزينه، فقط در نتيجه ونداليسم برآورد شده است.
امروزه ونداليسم خصوصاً براي كساني كه در شهرهاي بزرگ و پرجمعيت زندگي مي كنند، پديده اي ملموس و واقعيتي تلخ و در عين حال گريزناپذير است كه به عنوان يكي از نمودهاي زندگي اجتماعي جامعه مدرن و ماشيني بروز و حضور یافته است.
تمدن ماشيني امروز كه به دنبال خود توسعه شهرهاي صنعتي، ايجاد محلات پرجمعيت، تغيير نحوه زندگي، درآميختگي سنت هاي كهنه و نو و تضعيف انسجام و همبستگي اجتماعي، شكست ها و عقده هاي رواني پنهاني و اميال سركوب شده را به ارمغان آورده است؛ پيامد ديگري نيز داشته و آن عصیان روزافزون انسان ها علي الخصوص نسل جوان در برابر واقعيات اجتماعي است، به ويژه سرپيچي از قواعد حاكم بر روابط اجتماعي و طغيان بر عليه نظم دستوري جامعه در فرم عكس العمل هاي منفي يكي از شاخص ترين واكنش هاي رفتاري برخي از افراد در جامعه امروز است.
انواع وندالیسم
وندالیسم را شاید بتوان به دو دستة كلی تقسیم كرد :
1. وندالیسمی كه در آن برنامه و یا هدف مشخصی دیده می‌شود كه غالباً هم گروهی است.
2. وندالیسمی كه در آن برنامه‌ریزی و اهداف از پیش تعیین شده وجود ندارد و در بیشتر موارد فردی است.
اگرچه نوع اول در جامعه بیشتر بوده و پررنگ‌تر جلوه می‌كند ولی باید خاطر نشان كرد كه نوع دوم آن بیشتر خسارت به جامعه وارد می‌سازد و فقط به دلیل محسوس نبودن آن كمتر مورد توجه قرار گرفته است.
اما جناب آقای كاوه احمدي علي‌آبادي در مقاله خود با عنوان گذري بر ونداليسم و تقابل سنت و مدرنيته، دلیلی دیگر را بر علل پیدایش وندالیسم اضافه می کند و با توضیحاتی در مورد تفاوت نسل ها و تقابل سنتی ها و جوانان مدرن اذعان دارد که این شکاف های فکری و فرهنگی در نسل ها نیز می تواند سبب بروز رفتارهای وندالی شود که به آن وندالیسم نسلی می گویند. عصيان روزافزون انسان، به خصوص نسل جوان، نه تنها نشان دهنده احساس اجحاف و درماندگي توأم با خشم، پرخاشگري و آشوبگري آنان است، بلكه معرف تحميلات اجتماعي در جامعه‌اي است كه به جاي در نظر گرفتن الگوهاي فرد يا نسلي ديگر، تنها الگوهاي خود را به آنان تجويز مي‌كند. در حقيقت ونداليسم واكنشي است در مقابل برخي از صور فشارها و تحميلات كه مبين تمايل به تخريب آگاهانه، ارادي و خودخواسته اموال، تأسيسات و متعلقات عمومي است و این گونه جديد از ونداليسم را تحت عنوان “ونداليسم نسلي” معرفي مي کنند.
مسلماً وندالیسم چون دارای ریشه های پیدایش گوناگونی است می تواند انواع مختلفی نیز داشته باشد که بررسی هر مورد از این علل و انواع می تواند به عنوان موضوعات تحقیق مطرح شود.
تاثیر جنسیت بر وندالیسم
تحقيقات تجربي تفاوت هاي جنسيتي را با توجه به رفتار ونداليستي در مردان و زنان نشان داده است. براساس يافته هاي پژوهشي اغلب وندال ها در گروه جنسي مذكر قرار دارند و به عبارت ديگر پسران بيش از دختران به ونداليسم كه با نوعي خشونت همراه است روي مي آورند. ادله ارايه شده از سوي صاحب نظران عمدتاً متوجه تمايزات رفتاري و ويژگي هاي شخصيتي – رواني و موقعيت هاي اجتماعي متفاوت دو جنس مرد و زن در اغلب جوامع است. طبق يك نظريه روان شناختي، دختران از پسران در فرو خوردن خشم موفق تراند. پسران اغلب خشم خود را از موضوعات بيروني فرافكني نموده و آن را متوجه بيرون مي سازند، حال آنكه زنان غالباً آن را در خود ريخته و درون فكني مي نمايند.
رابطه گروه های سنی و وندالیسم :
ونداليسم خاص گروه سني معين است. براساس تحقيقات انجام شده كودكان، نوجوانان و جوانان بين سنين 10 تا 25 سال بيش از ديگر گروه هاي سني به ونداليسم روي مي آورند.
رابطه شرایط محیطی و وندالیسم :
شیوع ونداليسم در مناطق شهري به مراتب بيش از مناطق روستايي است. در شهرها به علت تراكم جمعيتي و اخلاقي، وجود پاره فرهنگ هاي مختلفه، انحراف و جدا افتادگي فرد از جامعه و هنجارهاي اجتماعي بيش از مناطق روستائي مشهود است و از آنجایی که بسیاری از صاحب نظران ریشه وندالیسم را در این ناهنجاری های اجتماعی می دانند، تشدید این امر در شهرها امری طبیعی به نظر می رسد.
غالب وندال ها مجرد و از نظر تحصيلي ناموفق اند. اغلب آنها با سرخوردگي ها، شكست ها و ناكامي هاي مختلف در زمينه هاي تحصيلي، حرفه اي و خانوادگي مواجه بوده و داراي نوعي شخصيت پرخاشگر، بي ثبات، ضدجامعه و در عين حال مأيوس اند. آنان متعلق به خانواده هاي از هم پاشيده و داراي مناسبات و روابط خانوادگي نامطلوب هستند.
سابقه تحقیق در مورد وندالیسم در ایران
پژوهش ونداليسم كه با هدف شناخت علل، انواع، انگيزه‌ها، موضوعات و درجات مختلف ونداليسم در تهران بين سالهاي 1372- 1374 و زیر نظر دکتر محسنی تبریزی صورت گرفته است، ضمن پرداختن به اتيولوژي (سبب‌شناسي) پديده ونداليسم، اپيدميولوژي (همه‌گيرشناسي) آن، اهداف ذيل مورد توجه قرار داده است :
1. بررسي وضع موجود ونداليسم در تهران با عنايت به ابعاد، انواع، موضوعات ، دامنه، ميزان، فراواني، شيوع و تداول ونداليسم.
2. اتيولوژي يا شناخت علل و انگيزه‌هاي ونداليسم.
1.2. شناخت عوامل اجتماعي- فرهنگي مؤثر بر ونداليسم
2.2. شناخت عوامل خانوادگي مؤثر بر وانداليسم
3.2. بررسي عوامل اقتصادي و جمعيتي مؤثر بر ونداليسم
4.2. بررسي عوامل فردي – رواني – زيستي مؤثر بر وندايسم
- اپيدميولوژي يا فراگيرشناسي ونداليسم در تهران و در برخي از شهرهاي بزرگ جهان
- گردآوري، تنظيم و تدوين تئوري هاي موجود در باب ونداليسم و بزهكاري نوجوانان با هدف ارائه مدلي نظري جهت مطالعه ونداليسم در تهران
نتایج و آمار به دست آمده از این تحقیق که در تهران به عنوان مورد و نمونه مطالعاتی انجام شده و در ادامه آمده است، نیز در نوع خود جالب بوده و مطمئناً در پژوهش های مربوط به این مقوله در حیطه معماری منظر برای پژوهشگران و علاقه مندان مفید خواهد بود.
- بالاترين نرخ تخريب به تلفن هاي همگاني با 26/2 درصد و پايين‌ترين تخريب به پل هاي عابر پياده با 2 درصد اختصاص داشته است.
- بالاترين ميزان تخريب به متعلقات عمومي به منطقه 6 با 39/3 درصد و پايين‌ترين ميزان به منطقه 5 با 3/0 درصد اختصاص داشته است.
- نرخ رفتارهاي ونداليستي در ماه هاي مختلف سال متغير بوده و در ماه مرداد به علت گرماي شديد، تعطيلي مدارس و دانشگاه ها و فقدان امكانات لازم به منظور پركردن اوقات فراغت، رفتارهاي ونداليستي روند شتاب آلودگي را پيموده و با خاتمه فصل تابستان مسير نزولي خود را آغاز مي‌كند.
- نزدیک به 60 درصد از مددجويان وندال مورد مطالعه تجربي تنبيه بدني در مدرسه و بيش از نيمي از آنها تجربه فرار از مدرسه را داشته‌اند.
- نزدیک به نيمي از مددجويان وندال 44/4 درصد والدين خود را بي بندوبار و سهل انگار انگاشته و حدود نيمي از آنها 48/9 درصد احساس ستيز با والدين خود داشته‌اند.
پیشگیری از وندالیسم یا مقابله با آن
آیا باید با وندالیسم مقابله کرد؟ اگر وندالیسم به عنوان یک بیماری و هنجار اجتماعی مطرح است، مسلماً باید دارای راه های پیشگیری و در موارد حاد درمان نیز باشد.
برنامه‌ریزی برای مقابله با پدیده وندالیسم به تخصص های ویژه‌ای نظیر روانشناسی، جامعه‌شناسی، علوم تربیتی، مدیریت و طراحی شهری نیاز دارد و اعمال آن از طریق روش‌های متنوعی صورت می‌گیرد. نظارت با ابزار مكانیكی كه با روش‌هایی نظیر روشنایی، دوربین مدار بسته، نگهبان، موانع فیزیكی و … انجام می‌شود، اولین راه‌حلی است كه به ذهن می‌رسد که در اغلب موارد ناكارآمد است و حتی احتمال دارد به گستاخ شدن وندال‌های حرفه‌ای منجر شود.
در این موارد هر چند كه قوانین موجود، مجازات‌های نسبتاً سنگینی را برای متخلفان در نظر گرفته و علاوه بر اینكه آنان را ملزم به تامین مالی خسارت های تحمیل شده كرده، محكومیت حبس تا 10 سال را برای این قبیل افراد در نظر گرفته است. اما واقعیت این است كه برخوردهای جبری هیچ وقت موجب ریشه‌كنی وندالیسم در جوامع شهری نشده است.
با این تفاسیر شاید راه حل مقابله زیاد کارآمد نباشد و چون مقوله وندال ها مقوله ای روانی است باید به راهکارهای روانشناسی در این زمینه متوسل شد.
فائق آمدن بر مقوله وندالیسم به تمهیدات ویژه‌ای نیاز دارد كه اغلب كارآمدی كاركردهای جامعه شهری را هدف می‌گیرند. افزایش مشاركت و مسئولیت پذیری اجتماعی، تبلیغ و اطلاع‌رسانی از طریق رسانه‌ها، درونی كردن فرهنگ شهروندی، آموزش و نمایش روابط دوستانه در محیط های شهری و برنامه‌ریزی مدیریتی تعدادی از راهكارهای آزموده شده برای كاهش وندالیسم هستند.
جامعه‌شناسان شهری در این زمینه به ایجاد تمهیدات رفتاری و سلب انگیزه واكنش‌های تخریبی تاكید دارند و معتقدند كه به طور مثال با آموزش تماشاگران تیم های ورزشی در مورد اهداف واقعی ورزش و همچنین با نمایش روابط دوستانه بازیکنان دو تیم، می‌توان خشم و ناكامی هواداران تیم شكست خورده را تا حدود زیادی كاهش داد و یا ضمن كنترل منظم سالم بودن تاسیسات شهری از سوی ماموران سازمان‌های مسئول، می‌توان زمینه‌های روانی جلب اعتماد و مشاركت عمومی در حفظ و نگهداری اموال عمومی را فراهم آورد.
نتیجه :
با نگاهی به مطالب بالا و مشاهده آمارها می توان به نقش معماران منظر در ساخت مکان هایی برای پر کردن اوقات فراغت در جهت تعدیل رفتار وندال ها پی برد. مقوله اوقات فراغت و نقش معماران و سیاست شهرسازان در مورد آن از حیطه این مبحث خارج بوده و خود به بررسی ویژه و جداگانه ای نیاز دارد. از طرفی می توان به جرات گفت که نقش مدیریت شهری چه در مقیاس خرد مانند طراحی مبلمان ها به نحوی که تخریب آنها به راحتی میسر نباشد و همچنین در مقیاس کلان با راهکارهای آموزشی، فرهنگی و تبلیغ اخلاق شهروندی از رسانه ها که مد نظر شهرداری تهران و شهردار فعلی آن جناب آقای دکتر قالیباف نیز هست، انکار ناپذیر بوده و به نظر می رسد موثرترین راهکار در حال حاضر در برخورد با این مقوله باشد.
فارغ از مبحث اوقات فراغت و … می توان چنین برداشت کرد که بسیاری از معضلات جوامع شهری ریشه ای فرهنگی دارند و مقوله هایی از این دست و مانند ترافیک نیز تا حد کمی درگیر زیر ساخت ها بوده و عمدتاً با راه حل های مقطعی حل نمی شوند. یک مدیریت شهری فرهنگی می تواند با تهیه زیر ساخت های فرهنگی و تبلیغات آرام و منطقی، موجی نوین در کالبد شهر ایجاد کند و فرهنگ شهرنشینی را در اقشار جامع به نحو مطلوب توسعه دهد. این کار در دراز مدت چنان نتایج ثمربخشی خواهد داشت که بسیاری از معضلات شهری را خواهد پوشاند.
بسیاری از پژوهش های آینده در زمینه وندالیسم در حیطه معماری منظر می تواند به دستورالعمل های جدید برای طراحی معابر، پارک ها، مبلمان شهری و … دست یابد که به نوعی با طراحی مطلوب از خسارات ناشی از عمل وندال ها که هزینه های زیادی را به جامعه شهری تحمیل می کند، جلوگیری کند.
منابع :
محسني تبريزي، عليرضا. بررسي علل ونداليسم در تهران و راههاي پيشگيري و درمان آن. مركز مطالعات و تحقيقات اجتماعي فرهنگي شهر تهران. شهرداري تهران.
محسني‌تبريزي، عليرضا. 1383. ونداليسم؛ مباني روان شناسي اجتماعي، جامعه شناسي و روان شناسي رفتار ونداليستي در مباحث آسيب شناسي و كژرفتاري اجتماعي. نشر آن. تهران.
ضابطی، حسن ( مدرس دانشگاه علامه طباطبایی). وندالیسم.
http://omomi.mihanblog.com/Post-1627.ASPX – Date: 18 November 2008
رحیمی، امین . نگاهی به علل رشد وندالیسم در جوامع شهری.
http://www.arak-info.com/shownews.php?code=100947938367 – Date: 18 November 2008
ظهیر مالكی، سیروس. روزنامه آسیا، شماره تاریخ ۸۴/۵/۹
وندالیسم چیست؟ (190.8 KB)
تعداد دانلود: 7
زمان آخرین دانلود: دوشنبه, 30 جولای 2018
------------------------------------------------------------------------------------------