مقدمه
مبحث منظر فرهنگی به عنوان یکی از مباحث مطرح در سالهای اخیر تعاریف متعددی دارد که هرکدام وجهی از پرشمار وجوه آن را پوشش می دهد. با نگاهی به این تعاریف می توان مواردی همچون “سیر تحول ارزش های فرهنگی” و یا ” اعتقادات سنتی به ارث رسیده از پیشینیان ” را یافت. هر دو مورد را می توان به گونه ای به کهن الگو ها مرتبط دانست. این ایده با بررسی چند بنا و مجموعه تاریخی در استان فارس، در طول سفری پنج روزه شکل گرفت و بدین گونه مطرح گردید:
آیا می توان ایوان در معماری ایران را یک کهن الگو دانست و آیا کهن الگوها در منظومه منظر فرهنگی قرار می گیرند ؟
واژگان کلیدی: منظر فرهنگی، کهن الگو، ایوان، پارسه- پاسارگاد، شهر گور، خانه زینت‌الملک
کهن الگو
کهن الگو ها در روانشناسی تحلیلی آن دسته از اشکال ادراکی می باشند که به یک جمع به ارث رسیده اند. هر کهن الگو تمایل ساختاری نهفته ایست که بیانگر محتویات و فرایند های پویای ناخود آگاه جمعی در سیمای تصاویر ابتدایی است. در واقع می توان گفت کهن الگو ها تعیین کننده نگرش های روانی و رفتار اجتماعی فرد و جمعند.
ایوان در معماری ایران
ایوان یکی از مهم ترین فضاهای معماری ایرانی است که در بیشتر خانه های سنتی و ابنیه تاریخی با کاربری های متفاوت از جمله عبادتگاه،کاخ ها، عمارت مسکونی و … به چشم می خورد. از نظر فرم ، ابعاد و جایگاه متنوع است و عملکرد های زیادی دارد. فضاهای زیادی نیز مترادف ایوان هستند، نوع بدون سقف آن را گاه بهار خواب و گاه مهتابی می نامند. گونه ی دیگر از آن با ستون های متعدد در جلو و ارتفاعی برابر سقف و عرض کم، رواق نام دارد. در باره مفهوم ایوان به عنوان ” فضای انتقالی بین عوامل زمینی و زمانی ” نیز یاد شده است.
از طرفی ایوان به عنوان یکی از فضاهای به جا مانده از معماری کهن ایرانی که البته با تغییرات فراوان، هنوز ردپایش در معماری معاصر ایران قابل روئت است، به جهت دید نظرگاهی یعنی عنصری در ارتفاع بالاتر که دارای دید به منظر و سطح روبرو است، بسیار قابل توجه است. منظور این است که ایوان هم در ارتباط با معماری، به عنوان عنصری غیر قابل انفصال از آن و هم به عنوان عنصری در ارتباط با منظره ای که در روبرویش و جود دارد قابل بررسی است. اکنون به بررسی نمونه‌هایی موردی بازدید شده در سفر پرداخته می‌شود:
پارسه- پاسارگاد
کاخ‌های تخت جمشید در نزدیکی رود کوچک پلوار که به رود کر می‌ریزد٬ بر روی سکوئی که ارتفاع آن بین ۸ تا ۱۸ متر بالاتر از سطح جلگه مردوشت است، بنا شده‌اند در حالی که طرف شرقی آن بر روی کوه رحمت است و سه طرف دیگر با دیوارهایی شکل داده شده‌اند. وسعت کامل کاخ‌های تخت جمشید ۱۲۵ هزار متر مربع است که بخش‌های اصلی تشکیل دهنده آن عبارتند از:
• کاخ‌های رسمی و تشریفاتی تخت جمشید (کاخ دروازه ملل)
• سرای نشیمن و کاخ‌های کوچک اختصاصی
• خزانه شاهی
• دژ و باروی حفاظتی
شهر باستانی پاسارگاد نیز نخستین پایتخت شاهنشاهی هخامنشی در قلب استان فارس، در دشت رودخانه پُلوار قرار دارد. نام شهر «اردوگاه پارس» دلالت از موقعیت مکانی شهر دارد. شهر توسط کوروش بزرگ (کوروش دوم) در سده ششم قبل از میلاد ساخته شد. محوطه اصلی (۱۶۰ هکتار، حدوداً ۲٫۷×۰٫۸ کیلومتر) توسط یک منطقه طبیعی بزرگ احاطه و محافظت شده‌است (حدوداً ۷۱۲۷ هکتار). محوطه اصلی شامل بناهای تاریخی زیر است:
• آرامگاه کورش بزرگ در جنوب؛
• تل تخت (یا «تخت سلیمان»؛ سریر پادشاهی سلیمان) و استحکامات، واقع بر یک تپه در شمال محوطه اصلی؛
• مجموعه سلطنتی در مرکز محوطه اصلی، شامل بقایای: ساختمان دروازه ، تالار عمومی ، قصرمسکونی ، و باغ سلطنتی (چهار باغ).
• در منطقه شرق یک بنای کوچک قرار دارد(۱۶×۱۶ متر) که یک پل تشخیص داده شده‌است. در شمال مجموعه سلطنتی زندان سلیمان قرار دارد، یک برج سنگی، باحدوداً ۱۴ متر ارتفاع.
تاریخ ساخت این بنا مشخص نیست.
تصویر1: تخت جمشید- ماخذ: لیلا نیکنام – اردیبهشت 1388
در نگاهی به کاخ اقامتی کوروش در مجموعه پاسارگاد و یا مجموعه بناهای تخت جمشید که هر دو در دامنه کوه های مشرف به دشت های اطراف قرار گرفته اند ، می توان به اهمیت دید نظرگاهی ایوان در دوره ی هخامنشیان نیز پی برد.
تصویر 2 : محل شکل گیری ابنیه تخت جمشید در ارتفاع با دید به دشت مقابل
شهر گور
شهر ساسانی گور( اردشیر خوره ) در نزدیکی فیروزآباد فارس واقع شده است. در این شهر نیز با دقت به تعبیه ی یک صفه مسقف که در ارتفاع بالاتر قرار گرفته و دارای دید نظر گاهی به دشت اطراف می باشد ، می توان به اهمیت این نکته از دیرباز پی برد .
تصویر 3: شهر گور- نمایی از باقیمانده های صفه مقابل مناره، محل نگهداری آتش مقدس- ماخذ:لیلا نیکنام – اردیبهشت 1388
در مواردی نیز آب در حد فاصل بین ایوان و دشت قرار می گرفته است که نمونه ی آن در عمارت اردشیر در نزدیکی شهر فیروز آباد قابل مشاهده است . كاخ دو طبقه بوده و بعد از تالارها، ایوانی رفیع یادآور ایوان های بزرگ دوره اشكانیان است. در هر طرف ایوان دو تالار با سقف های گهواره ای دیده می شود. در ضلع شمالی نیز چشمه ی خود جوشی ایجاد یک دریاچه ی طبیعی کرده و
ایوان مرتفعی در مقابل آن شکل گرفته است.
تصویر 4 : بالا :جانمایی کاخ اردشیر در کنار برکه طبیعی در عکس هوایی. پایین: نمای اصلی کاخ اردشیر-ماخذ: سایت ایزد مهر
خانه زینت‌الملوک
همانگونه که اشاره شد ، ایوان از دیر باز در انواع ابنیه به ویژه در منازل به صورت ادامه یافته تا کنون وجود داشته است . زینت الملوک نام بنایی در شیراز است.
در ضلع غربى نارنجستان قوام، عمارتى زيبا قرار دارد که به دليل سکونت خانم زينت‌الملوک قوامي، دختر قوام‌الملک چهارم، به اين نام معروف است. اين عمارت که به فاصله يک کوچه با خانه قوام قرار دارد و به وسيله يک راه زيرزمينى با آن در ارتباط است، در حقيقت اندرونى خانهٔ قوام و محل رفت و آمد محارم بود.
در نگاهی به خانه زینت الملوک نیز این امر به وضوح قابل مشاهده است اما نحوه ی شکل گیری این ایوان ها با سایر خانه ها اندکی متفاوت است .به گونه ای که در جبهه شمالی و جنوبی دارای دو ایوان تابستانی و زمستانی بوده است و در جبهه ی غربی نیز دارای یک ایوان دیگر می باشد.
تصویر 5:خانه زینت الملوک: بالا : بدنه شرقی ، پایین: ایوان غربی- ماخذ:لیلا نیکنام – اردیبهشت 1388
جمع بندی
با توجه به تعاریف ارایه شده از منظر فرهنگی و کهن الگو ها و هم چنین بررسی چگونگی شکل گیری ابنیه و قرار گرفتن آن‌ها در ارتفاعات که به شکل گیری و اهمیت ایوان صحه گذاشته است، می توان بیشتر به اهمیت پرسش مطرح شده در این مقاله پی برد. کنکاش در چگونگی شکل‌گیری کهن‌الگوها و مبدأ پیدایش آن‌ها راهی برای یافتن ریشه‌های فرهنگی شکل دهنده آن‌هاست که می‌گشاید.
به امید مطالعات هر چه بیشتر در گنجینه های این مرز و بوم.
منابع :
• بختیار، اردلان .”حس وحدت”. 1382 .
• والتر اودانیک، ولودیمیر. ترجمهٔ علیرضا طیب. “یونگ و سیاست”. نشر نی. ۱۳۷۹.
• یونگ، کارل گوستاو و دیگران .ترجمهٔ ابوطالب صارمی.”انسان و سمبول‌هایش”. کتاب پایا با همکاری انتشارات امیرکبیر. چاپ دوم. زمستان ۱۳۵۹.
• ؟.” بازنگری اهمیت ایوان در خانه های سنتی” . نشریه هنر های زیبا . 1384