استاد راهنما: دکتر سید امیر منصوری
استاد مشاور: دکتر شهره جوادی

گذر نظر نامی است که نگارنده برای گستره ای از بافت تاریخی شهر شیراز برگزیده است؛ گستره ای که قلب شهر در عصر صفویان بود و کریم خان پایتخت خود را بر آن استوار کرد و قجرها کالبد آن را پاس داشتند تا اینکه در دوره پهلوی اول، خیابانی قلب آن را گشود و خاطره جمعی اش را خدشه دار کرد. پس از آن تمامی تلاش ها برای بخیه زدن این زخم بی ثمر ماند و شهر حیات خود را با قلبی دیگر ادامه داد؛ قلب تپنده ای که عملکرد خود یعنی خون رسانی به تمامی شریان ها را به خوبی انجام می دهد اما از خاطره تاریخی تهی است و از قلبی که بار سنگین امانت تاریخ را به دوش می کشد، دور افتاده است. اقدامات گسترده کالبدی در این گستره نیز نتوانسته است حیات شهری را دوباره در آن جاری سازد. چرا؟ درست همین چرا بود که نگارنده را به فکر واداشت و در نهایت جای خالی جمع را در تداوم خاطره تاریخی پیدا کرد. اینچنین شد که گذر نظر نقش جدید فضای جمعی را که در آن بر هم کنش فعالیت های متفاوت رخ می دهد، برای کالبد تاریخی در نظر گرفت.

مقدمه:
ساختار شهر های کهن ایران از جمله شیراز، بیانگر وجود نظامی استوار در سازمان فضایی وعملکرد آن هاست. ساختار اصلی شهر شیراز، دارای مهمترین ارزش های فرهنگی- تاریخی است که در کنار یکدیگر، سیر تحولات تاریخ شهر را به نمایش می گذارند. از مکان هایی که می توان بار حیات ذهنی – خاطره ای شهر را تقویت نمود مرکز تاریخی شهر می باشد که پتانسیل تجلی حیات جمعی را دارند ولی تا از کیفیت و هویت فضایی برخوردار نشوند این امر محقق نخواهد شد. مکانی که دیروز محل اجتماع بود امروز به دلیل مناسبات نا همگون بین نقش و عملکرد و مقیاس ادراکی – رفتاری آن خالی از کیفیت و به تبع آن حضور ناپایدار شهروند شده است. هدف این رساله بازیابی نقش تاریخی میدان در جهت اهداف هویتی مکان و تعریف نقش جدید جهت باز زنده سازی این محدوده های تاریخی در سازمان فضایی معاصر شهر مرکز تاریخی شهرها مكان پديداري هويت شهر اند. سيماي مرکز تاریخی شهر در واقع انعكاس هويت وارزش هاي فرهنگي – اجتماعي جامعه اي است كه در طول ادوار شكل گرفته است لذا باري از خاطره شهر را بر دوش دارد. اين خاطرات منابعي از هويت فضايي- اجتماعي اند كه يك جامعه شهري از طريق انس با آن به بازشناسي خود و محيط خود مي پردازد. از آنجا که شهر در هر زمانی محصول تغییرات و مناسبتهای اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و … دوران رشد خود می‌باشد و تأثیرات تحولات مذکور در کالبد و فضای شهر منعکس گشته است لذا پویایی این مناسبتها در فضاهای جمعی و همگانی شهر بیش از سایر فضاهای شهری به دید می‌آید و سیما و منظر این فضاها نماد حضور یا عدم حضور اندیشه مدنی آن جامعه می‌باشد. بافت تاريخي شیراز نيز كه به سبب شكل ويژه اش سندي ارزشمند در تاريخ شهر محسوب مي شود از آسيب گسست فضایی و معنایی بافت مدرن و تاریخی مصون نمانده است و روز به روز از ارزش آن كاسته مي شود.می باشد چرا که احیای مفهوم میدان و حفظ تداوم فرهنگی – تاریخی شهر، موجد نوعی « پایداری فضایی – اجتماعی» خواهد بود که در آن فضاهای شهری معنای خود را در بعد زمان باز می یابند و « مکان» هایی را می سازند که محل بروز انواع فعالیت های اجتماعی و شکل گیری خاطره های جمعی است.

خلاصه فهرست:
پیشگفتار  1
یک: مبانی نظری طرح 6
لغات ،تعاريف و مفاهیم 7
1-1-1- گذر 7
نظر 7
باغستان 7
خاطره 7
میدان 7
خیابان 8
منظر تاریخی 8
باغ نظر 9
فضاي جمعي 12
ویژگی‌ها و مشخصه‌های عمومی 14
فضاي جمعي و سازمان فضايي شهر 15
فضاهای جمعی و احیا شهر 16
بررسي عوامل تاثيرگذار بر نقش و منظر فضاي جمعي 17
شناخت جایگاه و نقش فضاهاي جمعي در شهر 26
مکان شکل گیری خاطرات جمعی 28
جمعبندی کلی مبحث فضای جمعی 34
بررسی مصادیق 35
جمع بندی مصادیق فضای جمعی 56
دو: مطالعات بستر 60
اسطوره شهر شیراز 60
موقعیت مکانی شهر شیراز 61
ویژگی اقلیمی شیراز 62
تحولات تاریخی شهر شیراز 62
بررسی تحولات تاریخی استخوان بندی شهر شیراز 77
بررسی طرح های فرادست 80
تحلیل سایت 87
نقش جدید 97
گذر نظر در باغستان 99
پهنه بندی فعالیت ها 99
نگاه طراح 100

در این مختصر به جای پرداختن به مبانی نظری، فرصت به تشریح روند طراحی داده می شود که جای خالی آن در معرفی پایان نامه ها و حتی خود آن ها احساس می شود.

روند طراحی
فصل آخر این پایان نامه به تشریح روند طراحی بر پایه مبانی نظری می پردازد. برخلاف آنچه مرسوم است تلاش گردیده است بخش مبانی نظری تا آنجا که ممکن بوده به صورت خلاصه آورده شود و در مقابل روند طراحی که چگونه اندیشیدن طراح را آشکار می سازد به تفصیل آورده شود. محدوده سایت در قلب شهر تاریخی شیراز واقع می باشد؛ از این رو همواره مورد توجه صاحبنظران بوده است؛ صاحبنظرانی با دیدگاه های مختلف معماری، طراحی شهری، برنامه ریزی شهری، مرمت، کارشناسان میراث فرهنگی و … ؛ اما آنچه جای خالی آن در برنامه ریزی ها و اقدامات سخت احساس می شود، دیدگاه منظرین است. دیدگاهی که به شناخت مکان و عناصر خاطره انگیز آن در کنار عناصر کالبدی می پردازد. دیدگاهی که عینیت و ذهنیت را همزمان ارزش گذاری می کند. با چنین رویکردی طراح به تحلیل سایت پرداخت.

تحلیل سایت
در تحلیل از دیدگاه های مختلفی می توان به یک سایت تاریخی که هنوز در قلب تپنده شهر واقع است، نگریست. اما در این مختصر تنها از پس آن عینک هایی که نگریسته می شود، طراح را در درک منظرین سایت یاری رساند. با این پیش فرض، به جز تحلیل تاریخی، از ده زاویه دیگر به مجموعه نگریسته شده است:
1. موقعیت در شهر شیراز 2. طرح های بالادست
3. کالبدی 4. دید و منظر
5. ترافیک 6. نظم گیاه
7. نظم آب 8. نظام فعالیتی
9. فرهنگی 10. خاطره ای

نقش جدید
پس از تغییر هسته شهر در دوره صفوی تا دوره قاجاریه، این مجموعه بسیار فعال و ارزنده بوده و نقش مهمی را در حیات شهر ایفا می کرده است. اما از دوره پهلوی و با کشیده شدن خیابان زند و دریده شدن قلب مجموعه و همچنین رونق یافتن محور خیابان زند به عنوان یک محور تجاری فعال، از اهمیت آن کاسته شده است. تا آن جا که در دوره پهلوی به یک توده شهری تبدیل شده بود که مابین ساختمان های آن را فضا های گمشده ای تشکیل می داد که هیچ بهره ای از زندگی شهری نبرده بودند. در دوره پس از انقلاب با عنایت بیشتر به مجموعه و انجام اقداماتی مانند احداث زیرگذر و پیاده گذر کردن مجموعه، تلاش شده است زندگی فراموش شده را به آن برگرداند که کمتر موفق بوده است؛ با توجه به روحیه شیرازی ها و استقبال از فضا های جمعی جای این سؤال باز می شود که : « چرا علی رغم تمامی اقدامات انجام شده این مجموعه فعال و سرزنده نمی باشد؟» جستجو برای یافتن پاسخ پژوهشگر را به کشف حلقه گمشده ای رهنمون ساخت و آن حلقه اتصال محور فعال زند و محور فعال بازار وکیل است. در توضیح باید بحث را این چنین باز کرد که این مجموعه از دوره صفویه تا پیش از پهلوی به عنوان هسته اصلی شهر، تمامی نقش هایی را که یک مرکز شهر بر عهده داشته است، به خوبی ایفا می کرده، اما از دوره پهلوی به تدریج با تغییر مرکز شهر به بخش های جدید شهری، این نقش کمرنگ و کمرنگ تر شده است، مردم از مجموعه دور شده اند و جذب مراکز جدید گردیده اند و به این ترتیب حیات شهری از مجموعه ای که در طی سال های دراز فضای جمعی اصلی شهر محسوب می شده است، رخت بر بسته است. هرچند در دوره پس از انقلاب به این مجموعه توجهی دوباره شد، اما این توجه بیشتر از دید کالبدی و حفظ عین به عین آن بوده است و به آن اتفاق، حادثه، خاطره، زندگی و … که به مجموعه حیات می بخشیده است، عنایتی نشده است. همین بی عنایتی باعث شده که مجموعه نه تنها نقش تاریخی خود را به عنوان یک فضای جمعی از دست بدهد، بلکه نتواند در شهر امروز نقش اتصال بین مرکز شهر تجاری جدید و مرکز تجاری قدیم را به خوبی باز کند. با این پیش فرض، نقش جدیدی که پژوهشگر به مجموعه می دهد، حلقه اتصال مرکز شهرامروز و مرکز تاریخی شهراست. حلقه اتصالی که در واقع می توان آن را یک گستره دانست. گستره ای که از بر هم کنش لایه های تاریخی شکل می گیرد و تداخلی از مجموعه و فعالیت ها در آن رخ می دهد.این گستره را می توان یک کل دانست که از کل های کوچکتری تشکیل شده است و هر کدام در عین داشتن هویت مستقل، از یک وحدت فضایی به نام باغستان تبعیت می کنند. برای جاری ساختن روح زندگی در باغستان یک حلقه حرکتی نیز پیش بینی شده است .
هرچند لایه های تاریخی تشکیل دهنده امروز مجموعه، خود یکی از ارزش های انکار ناپذیر سایت است، اما از دیدی دیگر پراکندگی اجزا در کل، نوعی انفصال و گسست فضایی در مجموعه ایجاد کرده است. گسستی که در ادراک پیوسته منظر، اخلال ایجاد می کند و درک مجموعه به عنوان یک کل واحد را سخت می سازد. در پاسخ باغستانی می روید که هر جزء را با هویت مستقل خود در کلی یکپارچه دربر می گیرد. باغستانی مستقل از باغ خاطره مدرسه، باغ نظر، ارگ کریم خانی، جلو خان و … که حول یک محور اصلی به نام گذر نظر سامان می یابند. گذری که دیروز را به امروز وصل می کند و در این اتصال خون زندگی جاریست. بنابراین می توان گفت گذر نظر باغ های باغستانی که هر کدام، خود، عرصه مستقل دارد؛ را حول محوری گرد هم می آورد و به آن ها وحدت می بخشد؛ وحدت به قطعات بازمانده از تاریخ برای زندگی امروز.

پهنه بندی فعالیت ها
بر اساس نقش جدید، چهار شأن را برای مجموعه می توان قائل شد :
1. شأن مفصلی
2. شأن تاریخی
3. شأن تفرجگاهی
4. شأن تجاری
این چهار شأن، فعالیت هایی را که مجموعه می بایست دربر گیرد، مشخص می سازند. به این ترتیب فعالیت های سازگار حفظ و کاستی آن ها جبران می گردد تا اینگونه روحیه تاریخی-تفرجی پررنگ گردد. پلان پهنه بندی فعالیت ها بدین شکل می باشد که موارد زیر را دربر می گیرد :
1. راسته فروش صنایع دستی
2. راسته فروش کتب قدیمی
3. راسته عرقیات، بستنی و فالوده
4. پهنه بنا های تاریخی
5. پهنه میدان
6. پهنه خاطره ای : باغ خاطره مدسه
7. پهنه باغ نظر
8. پهنه جلوخان
9. پهنه میدان مشق (تفرجگاهی)
10. پهنه ورودی

هرچند پهنه های یاد شده شئون چهارگانه یاد شده برای مجموعه را پاسخی درخور می دهند اما یک چیز باقی می ماند و آن نقش تداوم حرکت در مجموعه از خیابان زند به بازار وکیل است. برای تحقق این مهم، یک حلقه حرکتی پیش بینی شده است که ناظر را به در مجموعه به حرکت وامی دارد :
1. گذر نظر
2. راسته عرقیات و هوسیجات

گذر نظر در باغستان
هرچند لایه های تاریخی تشکیل دهنده امروز مجموعه، خود یکی از ارزش های انکار ناپذیر سایت است، اما از دیدی دیگر پراکندگی اجزا در کل، نوعی انفصال و گسست فضایی در مجموعه ایجاد کرده است. گسستی که در ادراک پیوسته منظر، اخلال ایجاد می کند و درک مجموعه به عنوان یک کل واحد را سخت می سازد. در پاسخ باغستانی می روید که هر جزء را با هویت مستقل خود در کلی یکپارچه دربر می گیرد. باغستانی متشکل از باغ خاطره مدرسه، باغ نظر، ارگ کریم خانی، جلو خان و … که حول یک محور اصلی به نام گذر نظر سامان می یابند. گذری که دیروز را به امروز وصل می کند و در این اتصال خون زندگی جاریست. بنابراین می توان گفت گذر نظر باغ های باغستانی که هر کدام، خود، عرصه مستقل دارد را حول محوری گرد هم می آورد و به آن ها وحدت می بخشد؛ وحدت به قطعات بازمانده از تاریخ برای زندگی امروز.

پهنه بندی فعالیت ها
بر اساس نقش جدید، چهار شأن را برای مجموعه می توان قائل شد :
1. شأن مفصلی
2. شأن تاریخی
3. شأن تفرجگاهی
4. شأن تجاری
پلان پهنه بندی فعالیت ها بدین شکل می باشد که موارد زیر را دربر می گیرد :
1. راسته فروش صنایع دستی
2. راسته فروش کتب قدیمی
3. راسته عرقیات، بستنی و فالوده
4. پهنه بنا های تاریخی
5. پهنه میدان
6. پهنه خاطره ای: باغ خاطره مدسه
7. پهنه باغ نظر
8. پهنه جلوخان
9. پهنه میدان مشق (تفرجگاهی)
10. پهنه ورودی

پس از اطمینان از حرکت در مجموعه، به طراحی جزء فضاها پرداخته شد.