باغ گلشن که آن را باغ عفیف آباد نیز می گویند در مغرب شیراز واقع شده است. نعیما شیراز را صاحب بیشترین تعداد از باغ هایی می داند که به خاطر داشتن بیش از دو صده عمر و درختان کهنسال و ساختمان های قدیمی قابل توجه شایان است . ( نعیما، 1385:105 ) شاردن و تاورنیه باغ های شیراز را در دوره ی صفویه بسیار آباد و پر رونق توصیف کرده اند که اراضی وسیع شمال و غرب شیراز را می پوشانده اند و ادامه ی آن تا حصار و باروی شهر می رسیده است. این کمربند سبز باغ های انبوه در دوره ی قاجاریه نیز شیراز را احاطه کرده بود. امروزه برخی از این باغ های تاریخی از میان رفته اند و بعضی امروزه نیز آبادانی خود را حفظ کرده اند که باغ گلشن از جمله آن ها می باشد.

این باغ در قرن هشتم هجری توسط عفیف الدین شیرازی ساخته شده است و در دوره ی صفویه رونق بسیار داشته اما بعد از دوران صفویه باغ و قلعه ساخته شده در آن ویران می شود. پس از دیر زمانی ویرانی و مهجوریت، باغ در دوره ی معاصر قاجاریه توسط قوام الملک خریداری و بازسازی می شود. در سال 1352 شمسی ارتش این باغ را می خرد و تعمیراتی در آن انجام می دهد و طبقه ی دوم آن را برای استقرار فرح دیبا آماده می کند. پس از انقلاب و تا زمان حال طبقه زیرین ساختمان به موزه نظامی تبدیل شده است.
ابعاد باغ گلشن پانصد متر در دویست و پنجاه متر می باشد. ساختمان باغ در وسط باغ قرار گرفته و دو طبقه است. دورادور طبقه دوم عمارت را ایوانی با ستون های زیبا در بر می گیرد که به همه اتاق های این طبقه ارتباط دارد و در وسط ضلع شرقی ساختمان ایوانی وسیع و با شکوه با چهار ستون بلند ایجاد شده است. ساختمان در هر دو طبقه دارای سی اتاق و تالار است.” نمای اصلی عمارت باغ همچون باغ ارم رو به مشرق است و جلوی آن حوض بسیار وسیعی قرار دارد. خیابان اصلی باغ از جلوی حوض شروع می شود و در وسط آن آبنما و گلکاری وجود دارد.” ( نعیما، 1385:106 ) در دوسوی این خیابان درختان سرو و کاج و چنار کهن دید را قاب کرده اند.
در قسمت شمالی باغ و در کنار ورودی نیز حمام واقع شده.




در زمان قوام الملک ورودی اصلی باغ در ضلع شمالی قرار داشته و سردری با ستون های برساو شده از معماری تخت جمشید آن را برجسته می کرده است. در بازسازی باغ این مسیر مطابق نیازهای موجود تغییراتی یافت. ” قوام الملک در ورودی این باغ یک مسیر بیضی اتومبیل رو ایجاد کرد که تا جلو پله ورودی ساختمان می آمده است. ” ( نعیما، 1385:105) با توجه به ساختار عمومی باغ ایرانی که خیابان اصلی باغ در طول بزرگ تر آن کشیده شده، چنین به نظر می رسد که تغییر ورودی اصلی باغ در بازسازی آن در زمان قوام الملک پدید آمده است و در طرح قرن هشتمی آن ورودی شرقی، ورودی اصلی بوده است. کشیدگی شمالی- جنوبی ساختمان کوشک که سبب ایجاد نمای اصلی در ضلع شرقی شده است و همچنین حوض عظیم باغ و فرش چمن گسترده در مقابل آن نیز شاهدی بر این ادعاست. طرح کاشت موجود در محور شرقی-غربی که متشکل از درختان همیشه سبز سرو و کاج است، تکراری است از طرح کاشت متداول در خیابان اصلی باغ ایرانی و وجود جوی آب و نقاط مکث متعدد نیز بر صحت آن می افزاید. بدین ترتیب ساختار باغ با تلقی محور شرقی- غربی به عنوان محور اصلی قابل شناسایی و بررسی است.
محورهای فرعی عمود بر محور اصلی شکل می گیرد وعمارت کوشک در یک نقطه ی تلاقی خاص واقع شده و روی به این بهشت می گشاید. آب در میان کرت مسیر را با انسان می پیماید و اگرچه خاضع است در میان چنان می نشیند که بزرگان نیز می باید در کنار آن راه بروند.
خیابان اصلی باغ ستون فقرات باغ است که عناصر مهم کارکردی در ارتباط با آن شکل می گیرند و منظر اصلی نیز در آن پدید می آید. “محور اصلی در باغ ایرانی جان و جوهر باغ است که ابدیت، شکوه، بیکرانگی و بی نهایت را می نمایاند. این محور بی آن که در صدد نمایش منظره ای پرداخته شده از باغ باشد، با بهره گیری از همه امکاناتی که پرسپکتیوهای مجازی و ساخته شده در فضا فراهم می آورد، چشم اندازی بی انتها به وجود می آورد که بیننده را به درون آن می خواند.” (منصوری، 1384:59) با توجه به اهمیت محور اصلی در شکل دهی هندسه و معنای باغ ایرانی، نقش آن در تعیین چگونگی ساختار باغ و فضای حاصل از آن آشکار می شود. خیابان باغ از پاسارگاد که در آن به صورت میدانگاهی کشیده و طولانی در برابر کاخ است تا باغ شازده ماهان، به شکل معبری باریک و باغ های بیرجند، فاقد حضور آب در محور اصلی، صور گوناگونی به خود می گیرد.” سامان دهی محور، علی رغم عملکرد آن به عنوان مکان استقرار عناصر باغ، مبتنی بر نقش کارکردی آن نبوده و ایجاد فضایی وحدت دار که در آن منظره اصالت دارد، مد نظر است.” ( منصوری، 1384:59 ) در باغ گلشن انشعاب خیابان اصلی به دو خیابان کوچک تر، که منجر به پیدایش فضایی در میان آن دو می شود، یکسانی محور اصلی را تحت تاثیر قرار می دهد و فضایی منحصر به فرد ایجاد می کند. در چنین ساختاری محور اصلی در امتداد خود به عرصه ای باز منتهی می شود که همان فرش چمن گسترده در مقابل کوشک است. در این نقطه دیدهای مستقیم و پرسپکتیو یک نقطه ای به دیدهای باز و گسترده تبدیل می شود. چشم به گردش در فضای جدید می پردازد و اشل اپتیک دید به اشل ویژوال تغییر می کند. یک نواختی فضا تا نقطه انتهایی دید که کوشک در آن جا واقع می شود، وجود ندارد و تنوعی در دید ایجاد می شود.
به طور کلی ساختار باغ، نظر را به فراسوی فضای محدود و انسان ساخت باغ معطوف می کند و از گذر ایجاد دورنمایی مجازی در خیابان اصلی، دید را متوجه درون می سازد و اسباب تامل انسان را فراهم می کند. به این ترتیب از کالبدی زمینی به مفاهیم عمیق و باورهای کهن عروج می کند و همه ی عناصر مجموعه را نیز متضمن این هدف قرار می دهد.



تحلیل ساختار باغ

در باغ گلشن در خیابان اصلی باغ، جایی که جوی آب واقع در میان کرت به حوض می رسد، انتظار مواجه با کوشک در پس آن از بین می رود و انشعاب خیابان اصلی باغ، این نقطه را تنها به یک مکان مکث تبدیل می کند، نظرگاهی که در آن انسان با منظری جدید مواجه می شود و خود را با عرصه ای روبه رو می بیند که در پس آن کوشک و حوض مقابل آن، قرار گرفته اند. فرش چمن، عنصری واسطه میان دو حوض آب می شود و گویی پیش فضایی برای ورود به کوشک فراهم می سازد، ورودی کوشک که از طریق پلکان دو طرف آن است نیز هماهنگ با این تغییر در ساختار خیابان اصلی باغ است.
در این باغ تنوع فضایی که از عناصر زیبایی سازنده در باغ ایرانی محسوب می شود، به غایت وجود دارد. ” هنرمند باغ ساز ایرانی در طراحی و منظره پردازی فضاهای باغ به تنوع فضایی نظری ویژه داشته و تلاش او تا آن حد است که دو فضای مشابه را، جز در مواردی که طرح ایجاب کند، در باغ نمی توان یافت. کشش باغ ایرانی و میل قدم زدن در آن، علی رغم هندسه مستقیم الخط باغ، ناشی از تقید طراح به پدید آوردن فضاهای گوناگون ا ست.” (منصوری، 1384:61)
در باغ گلشن تنوع فضایی تا به حدی وجود دارد که هندسه ی مستقیم الخط خیابان اصلی نیز تحت تأثیر قرار گرفته و علاوه بر تنوعی که در فضاهایی چون خیابان اصلی، خیابان دور باغ، حیاط کوشک، جلوخان باغ و حیاط خلوت و امثال آن ها یافت می شود، در منظر پردازی محور اصلی نیز تنوع ایجاد شده است. به طوری که انسان پس از عبور از خیابان اصلی که با بدنه های قوی درختان همیشه سبز قاب شده و از پراکنش دید جلوگیری می کند، خود را با عرصه ای وسیع و باز مواجه می بیند که چشم به گردش در آن می پردازد و ردیف درختان، فرش چمن، عمارت کوشک و حوض مقابل را در یک فضا درک می کند.

منابع و مآخذ

منصوری، سید امیر. 1384. درآمدی بر زیبایی شناسی باغ ایرانی. باغ نظر. سال دوم، شماره سوم. تهران
نعیما، غلامرضا. 1385. باغ های ایران که چو باغی است…. . تهران. انتشارات پیام.