آنجا که نظرگاه دل درویش است – صد چشمه آب زندگانی بیش است. حافظ
چکیده:
مقاله حاضر نوشتاری است بر اساس مشاهدات و برداشت های نگارنده در سفر پژوهشی دانشجویان معماری منظر به شهر سمنان و دامغان در مهرماه سال 1390.
هدف و تلاش بر آن بوده تا با نگاه و رویکردی منظری به توصیف و بیان چند نظرگاه در چشمه علی دامغان پرداخته شود.
کلمات کلیدی: چشمه علی، دامغان، نظرگاه، منظر، باغ ایرانی

مقدمه:
چشمه علی دامغان محل جوشش چشمه ای است که در شهر دامغان واقع شده است.این چشمه، سرچشمه رودخانه ای به همین نام است که به طرف دامغان جریان دارد و از عوامل شکل گیری شهر دامغان است.
این چشمه و رودخانه باعث شکل گیری منطقه ای ییلاقی شده که در طول تاریخ به عنوان تفرجگاهی برون شهری مورد استفاده قرار گرفته و هنور هم کارکرد خود را حفظ کرده است.
باغ چشمه علی نیز باغی است که در پیرامون چشمه ذکر شده با محوریت رودخانه جاری از آن شکل گرفته است. و به عنوان نمونهای از باغ های ایرانی مورد توجه است

بیان مسأله
ورود به باغ چشمه علی و گذری چند ساعته در آن ، نظرگاه ها، تصاویر و مناظر قاب شده ای که از این نظرگاه ها رؤیت شد، علاوه بر اینکه درک کلی از مجموعه در برابر دیدگان قرار می داد، احساس رضایتمندی و زیبایی و تجربه ای دلنشین را برای بیننده و ناظر فراهم می آورد.
در این مقاله سعی شده است که به توصیف برخی نظرگاه های چشمه علی از حیث کیفیت بصری و حسی پرداخته شود.

فرضیه
همواره هر کجا که منظر، شهر و طبیعت وجود داشته عنصری به نام نظرگاه مطرح بوده و به نوعی درک ما از محیط اطراف را میسر ساخته است که این درک از محیط پیرامون علاوه بر درک بصری و عینی همراه با درک و تجربه ذهنی و حسی نیز بوده است.
در واقع با انتخاب و طراحی نظرگاه مناسب و قاب کردن نقاط مورد نظر و یا زیبا، کیفیت فضا چه بصری و عینی وچه ذهنی به ناظر القا می شود.

تشریح موضوع
با توجه به مفهوم باغ ایرانی و تلاش برای ایجاد محیطی مطلوب با عناصر طبیعی در گستره طبیعت، مفهوم نظرگاه به عنوان عنصری از باغ ایرانی که نهایت مادی را به بی نهایت معنوی ارتقاء می دهد نه تنها در مقیاس کلان باغ ایرانی بلکه در جزءجزء بناها و عمارت های باغ ایرانی شاهد این عنصر هستیم.
درواقع به نظر میرسد هر جا منظری با کیفیت عینی و ذهنی همراه بوده، تلاش شده است تا از دیده پنهان نشود و با ایجاد مکانی مناسب و مساعد( نظرگاه) به این کیفیت تأکید شود؛که البته این موضوع  ناشی از اشل اپتیک باغ ایرانی است که با استفاده از عناصر مختلف چشم ناظر را نقطه خاصی معطوف میکند.
در چشمه عمارت علی نیز به عنوان نمونه ای از باغ ایرانی شاهد این موضوع در نظرگاه های آن هستیم:
با توجه به محدود بودن حجم مقاله به بررسی سه نظرگاه در چشمه علی می پردازیم:

1- عمارت سر در:
عمارت سر در چشمه علی که عمارتی دو طبقه می باشد برای کسی که در مرحله ورود به مجموعه قرار دارد نخستین نظرگاهی است که سعی می کند درکی کلی از مجموعه را نشان دهد.
سه دری ، ارسی، مهتابی، سکو و طبقه دوم عناصری هستند که برای دریافت تصاویر مشخص وکنترل شده به کمک ناظر می آیند تا آنچه را که مطلوب و منظور است در برابر دیدگان قرار دهند

برای رسیدن به این هدف دید ناظر باید هدایت و معطوف شود؛ برای معطوف کردن دید ناظر، محصوریت، ردیف درختان دو سمت محور میانی، کشیدگی استخر میانی و درنهایت قرارگیری کوشک در نقطه عطف دید، منظر قاب شده و از پیش تعیین شده ای را در برابر ناظر قرار میدهد؛که این همان کیفیت عینی و بصری است.

2- عمارت اصلی (کوشک):
این عمارت که در واقع کوشک اصلی مجموعه و محل اقامت شاهان قاجار بوده، از دو طرف (شرقی و غربی) به مجموعه دید دارد.معماری این عمارت با ایجاد سکو، قاب، ستون، جلوآمدگی و عقب نشستگی، میدان دید را کنترل کرده و تصاویر منتخب را برای ناظر حاضر در کوشک فراهم می آورد.
این عمارت در دید شرقی خود با برقراری محور ذهنی و عینی با سر در و به کمک نظام کاشت و آبیاری و در نهایت قرارگیری کوه و آسمان در سکانس پایانی دید ناظر کنترل نموده و درنهایت به کیفیت ذهنی و حسی باغ ایرانی دست میابد.
در دید غربی کوشک، استخر غربی و محل جوشش چشمه، درخت تنومند چنار و سکوهای رو به کوشک اصلی در سکانس های اولیه و پیوند تپه، کوه و آسمان در سکانس پایانی بازهم تصویر و منظره مطلوب را فراهم می آورد.

3-سکوهای ضلع غربی مجموعه:
با توجه به سوابق و کارکرد های مذهبی _فرهنگی و تاریخی مجموعه سکوهای غربی علاوه بر اینکه در ارتباط بصری مستقیمی با کوشک و عمارت سر در قرار می گیرد و کیفیتی ذهنی و عینی ایجاد می کند، نظرگاهی برای تماشاچیانی که در آیین و مراسم مختلف در این مکان حضور میابند، نیز می باشد.

نتیجه گیری:
آنچه در مورد نظرگاه و منظر رؤیت شده از نظرگاه گفته شد، علاوه بر درک عینیات در فرآیند استنباط ذهنیات از عینیات به کمک ناظر آمده و در مجموع تصویری کلی از حس تقارن، نظم، تعادل، طراوت و شادابی، خنکی و روانی، پاکیزگی، آرامش، سایه روشن و رنگ آمیزی و….را برای ناظری که در نظرگاه ایستاده فراهم میکند.و این همان کیفیت وبعد پنهان باغ های ایرانی است.