چکیده:
ماهیت و چگونگی فعالیت‌هایی که در فضاهای شهری صورت می‌گیرند بطور کلی به دو عامل عمده و اساسی نسبت دارند: عامل فرهنگ و عامل محیط (یا خصوصیات فضایی- کالبدی). لیکن نحوه و میزان تاثیر این دو بر نحوه وقوع فعالیت‌ها که همان رفتارها و یا به عبارت صحیح‌تر الگوهای رفتاری هستند، یکسان نیست.
در حالیکه هر گونه امکان تغییر در فرهنگ یا در الگوهای رفتاری به صورت مستقیم و در کوتاه مدت وجود ندارد، لیکن می‌توان با استفاده از طراحی، فعالیت‌های مناسب را حمایت و فعالیت‌های نامناسب را حذف نمود. بر این اساس می‌توان در طراحی عرصه های شهری با استفاده از عوامل و عناصر فضائی، کالبدی و ادراکی و معناییِ مناسب فضاهائی به وجود آورد که انجام فعالیت‌های مطلوب را تسهیل و از انجام فعالیت‌های نامطلوب ممانعت به عمل آورد. آنچه مسلم است از آنجایی که فضاهای شهری به عنوان ظرف کالبدی تحولات، نظامات و رفتارهای اجتماعی مطرح است که تعاملی بسیار تعیین کننده بر هویت، هنجارها و ناهنجاری های مدنی، الگوهای رفتاری و رفاه اجتماعی افراد یک جامعه دارند از اهمیت و جایگاه قابل اعتنایی برخوردارند. از این رو تحلیل و مطالعه این فضاها در قالب لایه ها و جنبه های مختلف و متنوع تحلیلی و توصیفی بسیار مهم است.
در تحقیقی که صورت گرفته و در صفحات پیش رو می آید به فضا وعرصه شهری سبزه میدان زنجان از جنبه های گوناگون تحلیلی و در سلسله مراتب مقیاس شهری پرداخته شده است. در انتها با نتیجه گیری از پژوهش صورت گرفته نکاتی جهت ساماندهی، بهسازی و نوسازی این عرصه شهری تاریخی و ارزشمند در شهر زنجان آمده است.
کلمات کلیدی: زنجان – سبزه میدان- سنت- تاریخ – پویایی و تنوع – هویت- پاتوق شهری
مقدمه:
سبزه میدان ، از جايگاهي سنتي برخوردار است و محل تلاقي دو نهاد مهم (بازار و مسجد جامع) می باشد. سبزه‌ميدان‌ها نزديك به مركز شهر، بازار و مسجد جامع ساخته شدهاند، از يك معماري معين پيروي كرده‌اند، نظر توده افرادي را كه از نظر ميزان درآمد جزء افراد متوسط رو به پائين هستند، جلب مي‌كنند و به طور كلي يك مكان سنتي هستند.
نگاره ای از بازار زنجان و محوطه سبزه میدان در سال 1217؛ منبع: سفرنامه سولتیکف روسی
سبزه میدان شهر زنجان مرکزیتی مکانی ، اجتماعی و اقتصادی در بافت شهر دارد. در گذشته وجود بخش حکومتی در شمال میدان ، مجموعه بازار و مسجد جامع (بخش مردمی )در جنوب میدان و حضور شهربانی (قدرت سیاسی ) در خود میدان ، اهمیت آن را دو چندان نموده بود. امروزه نیز با توجه به موقعیت مکانی میدان و وجود عناصری از قبیل بازار و و مسجد جامع ، هنوز نقطه عطفی تاریخی در بافت شهر محسوب می شود. در طی چند سال اخیر با توجه به اقداماتی که نهادهای زیربط و مسئول در قبال اجرای طرح تفصیلی انجام داده اند ، بخش اعظمی از بخش حکومتی تخریب گشته و بجز چند تک بنای تاریخی نشانه ای از بافت تاریخی در مجموعه مشاهده نمی شود
زنجان در آیینه تاریخ:
یافته های تاریخی و كاوش های باستان شناسی كه در نواحی مختلف استان زنجان انجام گرفته گواهی بر قدمت تاریخی و دیرینگی آن است و آثار كشف شده در این محدوده استقرارهای انسانی از دوران پیش از تاریخ تا دوران اسلامی را در این منطقه ثابت می كند. در بیشترمنابع موجود نویسندگان و پژوهشگران با استناد به یافته های باستان شناسی و متون تاریخی پیشینه تاریخی استان زنجان را در چهار مرحله دوران پیش از تاریخ تا دوران آغاز ادبیات شامل هزاره هفتم تا اوایل هزاره سوم پیش از میلاد، دوران آغاز ادبیات و دوران تاریخی شامل اوایل هزاره سوم تا اواخرهزاره دوم پیش ازمیلاد و دوران تاریخی جدید شامل اواخرهزاره دوم پیش از میلاد تا اوایل قرن هفتم میلادی و دوران اسلامی كه طول زمانی آن از قرن ۷ تا ۱۹ میلادی برابر با قرن ۱ تا ۱۴ هجری قمری برآورد می شود مورد مطالعه قرار داده اند. یافته هایی كه از غار تاریخی گلیجك در۳۷ كیلومتری جنوب باختری شهر زنجان و در محدوده شهرستان ماه نشان به دست آمده حدود سی هزار سال قدمت دارند و گواهی بر قدمت تاریخی منطقه زنجان در دوران پیش از تاریخ تا دوران آغاز ادبیات است. در منطقه ایجرود واقع در جنوب باختری شهرستان زنجان آثاری از دوران آغاز ادبیات به دست آمده است. زیستگاه های انسانی منطقه ایجرود در هزاره سوم و دوم پیش ازمیلاد در هشت كانون باستانی و تداوم حیات آن ها تا هزاره اول قبل از میلاد حكایت از شكوفایی و تداوم تمدن فلات مركزی ایران در این ناحیه دارد. تاكنون ۶۵ كانون تاریخی در منطقه زنجان شناسایی و مورد بررسی قرار گرفته اند كه بیش تر این كانون ها در دره های زنجان رود شاهرود و قزل اوزن شناسایی شده اند.
منبع تصاویر: پایگاه الکترونیکی سازمان میراث فرهنگی زنجان
معیارهای تاثیرگذار بر نحوه شکل گیری کالبد شهر
شهر زنجان در دوره قاجاريه داراي شش دروازه به نام هاي رشت و ارك در شمال، همدان و قلتون در جنوب، قزوين در شرق و تبريز در غرب بوده است.
مسير ارتباطي شرقي-غربي شهر، دروازه قزوين را به دروازه تبريز مرتبط نموده كه اصلي ترين گذر به حساب مي آيد. اين راه در واقع بخشي از مسيري است كه شرق ايران را به آذربايجان متصل مي كند. دروازه رشت و همدان با گذري شمالي-جنوبي به هم مرتبط شده و در خارج از شهر نيز ادامه يافته و از روي رودخانه زنجانرود مي گذرد.
گذر شمالي-جنوبي ديگري نيز دروازه ارك وقلتون را به همين شكل به هم متصل نموده و به سمت جنوب (اغلب روستاهاي زنجان در اين ناحيه واقع شدهاند) ادامه مييابد. اين دو راه به دليل ايجاد دسترسي به روستاها و شهرهاي كوچكتر، درمقابل گذر شرقي-غربي فرعي به حساب مي آيند.
– روند گسترش کالبد شهرزنجان در طول تاریخ
– موقعیت سبزه میدان در زنجان قدیم
در زمان قدیم سبزه میدان علاوه بر دارا بودن مرکزیتی کالبدی ( قرار داشتن در هسته اولیه شهر) دارای مرکزیت اجتماعی و اقتصادی نیز بوده است که این مرکزیت به علت وجود عناصر مردمی مانند مسجد جامع و بازار و عناصر حکومتی مانند دارایی در شمال خود بوده است.
– موقعیت سبزه میدان در زنجان جدید
امروزه به علت گسترش افقی شهر – سبزه میدان دیگر دارای مرکزیتی کالبدی نیست و در جنوب غربی شهر قرار می گیرد ولی به علت فعال بودن همجواری هایش همچنان دارای مرکزیتی اجتماعی و اقتصادی است
سبزه میدان دارای همجواری هایی تاریخی و مهمی مانند بازار و مسجد سید است که دارای نقش های مردمی می باشند و باعث افزایش حضور مردم در این منطقه و پویایی حوزه مطالعه نیز می شوند.
منبع نقشه: مسکن و شهرسازی استان زنجان
– محدوده های همجوار سبزه میدان
نکته قابل توجه در مورد حدود سبزه میدان ثابت بودن همجواری های آن در طول تاریخ و آینده به علت هویت و تاریخچه مهم آنها است
بازار زنجان:
همزمان با گسترش شهر، مجموعه بازار نيز به عنوان ساختار اصلي شهر و قطب واحد اقتصادي، خدماتي و فرهنگي توسعه يافته و قسمت هايي بدان اضافه شد. بنابر اين قسمت اعظم بازار فعلي زنجان در سال 1205 ه.ق در دوران حكومت آقا محمد خان قاجار احداث شده و در سال 1213 ه.ق مقارن با حكومت فتحعلي شاه قاجار پايان گرفت. در دوره هاي بعد نيز بناهايي همچون سرا، مسجد و گرمابه به آن افزوده گشت.
بازار زنجان در قلب بافت قدیمی شهر (خاستگاه اولی) در راستای راه های ورودی قرار گرفته و از دو قسمت بازار بالا و بازار پایین تشکیل شده است ولی این دو از نظر عناصر تشکیل دهنده یکسان و قابل مقایسه اند.
گسترش خطی بازار باعث تقسیم قلعه قدیمی شهر زنجان به دو بافت بالا و پایین شده است که بر توپوگرافی اجتماعی-اقتصادی شهر انطباق یافته بود
– بازار شهر زنجان به شکل طولی در جنوب محور شریانی امام خمینی در بافت قدیم شهر زنجان به شکل شرقی –غربی ( که به نظر می رسد در مسیر جاده ابریشم در داخل شهر شکل گرفته است.) کشیده شده است.
منبع نقشه: سازمان مسکن و شهرسازی استان زنجان
منبع تصویر: نگارنده
مسجد و مدرسه معروف به مسجد سيد در قلب بافت تاريخي شهر قرار گرفته است. اين مسجد از ضلع غربي به بازار قيصريه و از ضلع شرقي به معبر موصوف به كوچه مسجد سيد و از جبهه شمالي با خيابان امام و سبزه ميدان در ارتباط است.-
مسجد جامع
کاربری فعلی ان مذهبی است و از نظر دسترسی در موقعیت مناسبی قرار گرفته است. اعتبار این مسجد از نظر مذهبی و سیاسی و موقعیت اجتماعی در سطح بالای است.بسیاری از مغازه های بازار قیصریه که با ارزش ترین رده در بازارهای ایران هستند موقوفه این مسجد می باشند.
– جایگاه عملکردی محدوده سبزه میدان در شهر زنجان
وجود مراکز حیاتی : وجود بازار به عنوان مهم ترین همجواری باعث تداوم عملکرد تجاری در حوزه مطالعه شده است. به طوریکه نتها همجواری های جداره سایت را مکان های تجاری تشکیل می دهند بلکه در خود سایت نیز این عملکرد با خرده فروش ها ادامه می یابد.
اختلاط فعالیت ها : پوییایی حاصل از عملکرد تجاری و وجود فضای سبز که در زنجان کمتر دیده می شود این مکان را به صورت پاتوق شهری تبدیل کرده است.
تنوع و امکان انتخاب
منبع تصاویر: نگارنده
در محدوده سبزه میدان و بدنه های مجاور آن وجود عملکردهای مختلف چون مراکز مهم مذهبی، کتابخانه، قطب های مهم تجاری شهر و بناها و موزه های تاریخی تنوع عملکردی و امکان انتخاب عملکردها و فعالیت های گوناگونی برای شهروندان ایجاد می نماید که از مزایای این عرصه شهری کهن است.
فعالیت های کنار خیابان: پویایی این عرصه شهری به حدی است که جای به جای آن با خورده فروشی ها و دست فروشی های کنار خیابان اشغال شده است. یکی از مهمترین فرشندگان کسانی هستند که سوغات معروف زنجان یعنی تسبیح و انگشتر در انواع مختلف را می فروشند.
انعکاس و بیان تاریخ: از دیگر شاخص های عملکردی این حوزه وجه تاریخی و نمایی است که از قدمت بناها و جداره های آن در بعضی ساختمان ها وجود دارد. البته وجود قطب های تاریخی کل این محدوده را به مرکز هویت بخش تاریخی شهر بدل کرده است.
تحلیل محوطه اصلی سبزه میدان – عرصه شهری
محوطه سبزه میدان از نظر فضایی شامل 2 بخش اصلی است:
پارکی است با آبنما و درختان کهن در بافتی متراکم که دارای نقش تنفسگاه شهر و کاربری تفریحی محلی است. و در واقع نوعی پاتوق شهری است که از ساعات اولیه روز پویا و زنده است.
حضور مردان اللخصوص سالمندان در این پارک قابل توجه است.
از نظر توپوگرافی در سطحی پایین تر از سطح معبر قرار گرفته است که این توپوگرافی نوعی جداره برای پارک محسوب می شود.
منبع تصاویر: نگارنده
کیفیت زیباشناسانه دید و منظر شهری در حوزه مطالعه
فعالیت های حوزه های همجوار از جمله فعالیت مذهبی و تجاری بر روی این حوزه مطالعه تاثیر گذار است که یکی از نمودهای آن حضور خرده فروشان در داخل پارک است.
وجود طبیعت سبزه میدان خود بهترین عامل زیبایی این حوزه است. درختان کهن و آب و پرندگان همگی در آفرینش منظری زیبا موثرند.
میدان دید گسترده و متنوعی که از سبزه میدان به اطراف وجود دارد ادراکات خاصی را به ناظر القا می کند.
حضور عناصر معنوی در فضا مثل مسجد سید و مسجد خانم و منظر صوتی خاصی که این فضاها ایجاد می کنند از دیگر عوامل زیبا شناسانه این حوزه است
مردم وار بودن فضا باعث از بین بردن فشارهای روانی و روحی ناشی از لبعاد و تناسبات غیر انسانی فضا می شود و محیطی صمیمانه و متواضع را به وجود می آورد.
وجود بافت سنتی و معماری بومی در تعامل با طبیعت القا کننده حس آرامش در ناظر است.
نوع پوشش مردم به وجود آورنده نوعی منظر مردمی است دارای جذابیت مخصوصا برای گردشگران است
تنوع رنگی فضا ( رنگ لاجوردی گنبد مسجد – پوشش گیاهای – پارچه های تبلیغاتی) سازنده نوعی نشاط و پویایی در فضا است
آلودگی های بصری و نازیبا
نماهای بدمنظر ساختمان ها
عدم همگونی کانتر پلیس با سایر ساختمان ها در نمای شمالی
بهم خوردن ریتم ارتفاعی با ساختمان های 4 طبقه در ضلغ شرقی
اغتشاش در تابلوها – پارچه ها و سایر عناصر اطلاع رسانی
تحریکات و تهییجات ناشی از حجم زیاد اطلاعات و تنوع رنگی فضا
عدم تفکیک درست مسیر ها و بی نظمی و تداخل انسان با ماشین در معابر که ایجاد حس عدم امنیت می کند.
سیم کشی هوایی
پارکینگ ها
ناهماهنگی و عدم تجانس همجواری ها
همجواری پارکینگ عمومی با پارک دارای نقاط ضعفی است از جمله افزایش تردد ماشین به علت وچود پارکینگ و بر هم زدن آرامش داخل پارک
مدرسه و بازار دو عامل ترافیک ساز که با شرایط تردد موجود بار ترافیکی سنگینی تحمیل می کنند.
پیشنهادات بهسازی و ساماندهی حوزه مطالعه
– طرح شهرداری زنجان جهت بهسازی و نوسازی محدوده سبزه میدان
آزاد سازی فضایی بافت های کهن شهری و احداث فضاهای تنفسی در آن همچون الگوی سبزه میدان از جمله مداخلات اساسی و ساختاری محسوب می گردد که در آن باززنده سازی بافتهای قدیمی با مکانیسم ها و اصول طراحی شهری صورت می گیرد. موفقیت این طرح مستلزم مطالعات جامع و کاملی است. فضاهای باز این طرح و عرصه شهری بسیار وسیعی که در قلب کالبد تاریخی شهر زنجان و در همجواری بناهای ارزشمند تاریخی همچون مسجد جامع و عمارت دارایی و ذوالفقاری ایجاد می نماید و امکان بروز تعاملات اجتماعی و فضاهای همگانی و عمومی خاطره ساز شهری را فراهم می کند.
از اهداف این طرح می توان به اصلاح دسترسی ها، ایجاد و تقویت محورهای پیاده، هویت بخشی سبزه میدان، طراحی و بهسازی جداره ها، طراحی و بهسازی ورودی مسجد جامع، ایجاد پارکینگ مناسب برای مبادی مختلف در سایت و حفظ کلیه درختان قطور و ارزشمند سایت اشاره کرد.
طرح عظیم سبزه میدان زنجان به عنوان یکی از بزرگترین مداخلات در بافت های کهن شهری؛ منبع: پایگاه اطلاع رسانی شهرسازی و معماری زنجان، 1384
– پیشنهاداتی برای بهسازی و ساماندهی محدوده مطالعه
ایجاد محورهای پیاده ویژه و تفکیک و تقویت آنها
توسعه و بهسازی فضای سبز موجود و رفع نازیبایی های باغچه های شهرداری که مورد رسیدگی قرار نمی گیرند.
ساماندهی جداره های در حال تخریب و نا امن ضلع غربی سبزه میدان
به کارگیری عرصه ها و بلوک های متروکه جهت طراحی و ایجاد عملکردهای متناسب و پویای شهری مثل هتل
ساماندهی تابلو های شهری و علامات و مبلمان از حیث هماهنگی و فرم و کیفیت
ساماندهی مشاغل و فعالیت های کنار خیابان با احداث غرفه ها و پاویون های منطبق با معماری این محدوده
نتیجه گیری
مراکز فرهنگی و سنتی شهر ها در طول قرن ها با کاربردهای مختلف به عنوان یک بازار یا فضای عمومی شهری شکل گرفته اند. این مراکز مخصوص عابران پیاده بوده و افراد پیاده در کمال آزادی و ایمنی در آنها جابجا می شده اند. انطباق تدریجی شبکه اتومبیل رو بر بافت قدیمی این مراکز که سبزه میدان زنجان نمونه آن است اثرات نامطلوبی بر جای گذاشته است. یکی از اثرات مهم ورود اتومبیل به بافت ها و عرصه های شهری کهن تخریب بناهای تاریخی باهدف ایجاد معابر است. بر اساس مطالعات صورت گرفته در این تحقیق که در برگیرنده مناطق و بناهای مهم و شاخص تاریخی شهر است یک میراث ارزشمند تاریخی-هویتی با قدمتی چند صد ساله است که در گذر تاریخ و دوران های مختلف از تحولات چشمگیری برخوردار شده است. اهمیت حفظ و احیاء این محدوده و آثار تاریخی آن امری ضروری است. محدوده مورد مطالعه از نظر فضایی در مفصل مرکزی شهر با نقش سرویس دهی خدمات فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، مذهبی وبازرگانی داشته و نقطه همگرایی شبکه های ارتباطی شهر است و همچنین فضای تبادلات سیمای اقتصادی-فرهنگی شهر را فراهم می کند. موقعیت اقتصادی محدوده به دلیل قرارگیری در پیشانی بازار بزرگ سنتی شهر و نقطه تلاقی فعالیت های بازرگانی از وزن و جایگاه ویژه ای برخوردار است. بازار با ارزش زنجان که کشیدگی آن در جهت شرقی – غربی است دارای محوری عمود بر محور اصلی به نام قیصریه است که واسطه قرار گرفتن ورودی آن در سبزه میدان به عنوان مرکز شهر اهمیت بسیاری دارد.
از آنجایی که امروزه مفهوم بهسازی در برنامه ریزی و طراحی شهری با اقدامات و پیش بینی هایی برای بهتر کردن کیفیت محیط کالبدی و فضایی توام است به این معنا که با ایجاد امکانات نو مطلوبیت فضایی و عملکردی محیط فراهم گردد. بافت های فرسوده و قدیمی زنجان در محدوده طرح در شرایط مطلوبی از نقطه نظر کالبدی و سازه ای قرار ندارند و باید هرچه سریعتر برای احیاء این بافت ارزشمند وهویت مند شهری اقدام گردد. گسترش بی رویه و سریع کالبد شهر سبب گردیده که این بخش از شهر نتواند به تناسب خود را منطبق با توسعه های دیگر قسمت ها بگرداند. نتیجه کلی اینکه در انجام هر نوع طرح بهسازی در بافت قدیم زنجان اهدافی چون حراست از بناهای تاریخی، ارزیابی تحولات عملکردی و شاخص های اجتماعی و هویتی فضا مورد توجه قرار گیرد
منابع:
- حبیبی، کیومرث و پوراحمد، احمد و مشکینی، ابوالفضل؛ از زنگان تا زنجان؛ زنجان، انتشارات دانشگاه زنجان، 1387.
- بحرینی، سید حسین؛ فرآیند طراحی شهری، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1386.
- الکساندر، کریستوفر؛ زبان الگو: شهرها، ترجمه رضا کربلایی نوری، تهران، مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری، وزارت مسکن و شهرسازی، 1387.
- نقی زاده، محمد؛ تحلیل و طراحی فضای شهری، تهران، پژوهشکده فرهنگ و هنر، وابسته به جهاد دانشگاهی، 1389.
- پاگ، سدریک؛ شهرهای پایدار در کشورهای در حال توسعه، ترجمه ناصر محرم نژاد، تهران، مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری، وزارت مسکن و شهرسازی، 1383.
- ویستون اسپیرن، آن؛ زبان منظر، ترجمه سیدحسین بحرینی و بهناز امین زاده، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، 1384.
- آلتمن، ایروین؛ محیط و رفتار اجتماعی( خلوت، فضای شخصی، قلمرو، ازدحام)، ترجمه علی نمازیان، تهران، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، 1382.
- قدیری، بهرام؛ ساختارهای جدید در محیط های تاریخی، تهران، دفتر پژوهشهای فرهنگی، 1385.
- سلطان زاده، حسین؛ فضاهای شهری در بافت های تاریخی ایران، تهران، دفتر پژوهشهای فرهنگی، 1385.
- اسمیت، گراهام و مک گلین، سو و ….؛ محیط های پاسخده، ترجمه مصطفی بهزادفر، تهران، انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران، 1382.
- اداره کل مسکن و شهرسازی استان زنجان، طرح تفصیلی شهر زنجان، مشاور شارمند، 1380.
- سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان زنجان، سالنامه آماری استان زنجان، 1385.
- سازمان آمار ایران، سالنامه آماری استان زنجان، 1389.
- عزیزی، محمد مهدی؛ سیر تحول سیاست های مداخله در بافت های کهن شهری درایران، هنرهای زیبا، 1379.