چکیده
در بررسی دید و منظر نوش آباد ، به در خانه هایی برخوردیم که دارای نگاره های تزئینی فلزی می باشند. این نگاره های فلزی بر درهایی که مربوط به صد سال اخیر می باشند دیده شده اند.
با توجه به توضیحات اهالی، این طرح ها بر روی درهای قدیمی نیز وجود داشته و فراوانی آن نیز نسبت به حال بیشتر بوده است.
نقش این نگاره ها اکثرا به شکل شمسه بودند که در همه جا دارای تقارن محوری و در اکثر جاها از تقارن مرکزی برخوردار بودند. و تغییراتشان به صورت نیم دایره با ساقه هایی و یا با تغییرات جزئی است. و گاها اشاره ای به عناصر طبیعی دارند.
مقاله حاضر با توجه به تکرار این نگاره ها در منظر نوش آباد ، و وجود یکی از این طرح ها بر سقف مسجد علی نوش آباد، و تغییرات تدریجی آن در گذر زمان، در پی بررسی منشا این طرح ها می باشد و اینکه آیا این طرح ها در گذشته یک عنصر و فرم آئینی بودند و آیا اشاره به آیین و باور خاصی دارند؟

کلمات کلیدی: نگاره ، نوش آباد ، عناصر منظرین ، نشانه شناسی

مقدمه
در آبادی نوش آباد ، درهایی با نگاره های نمادین وجود دارند. خصوصیت مشترک این نگاره ها ، دایره وار بودن آنهاست . این نگاره ها در ابتدا مرتبط به هم به نظر می رسند که حاوی کمی تغییرات در روند گرافیکی هستند.اما بعد از مطالعه دقیق این نمادها ، به دو دسته کلی عناصر منظرین می رسیم که در ظاهر دو موضوع جدا و بدون ارتباط با یکدیگر را بیان می کنند اما در واقع این عناصر دارای اشتراکی از نظر منشا با هم می باشند ولی متعلق به دوره های مختلفی هستند.

متن:
نمادهای موجود بر درهای نوش آباد،که مورد بررسی قرار گرفته اند، هر چند متعلق به عصر حاضر می باشند و تقریبا معنی و مفهوم خود را از دست داده اند اما وجود و رواج این نوع نمادها در این منطقه حاکی از این است که در گذشته ای که این نمادها از آن زمان پدید آمده و تا کنون باقیست دارای معنی و مفهوم بوده و اعتقادات و طرز فکر و زندگی مردمان آن سرزمین در شکل گیری این نمادها دخیل می باشد.
نمادهای درب های بررسی شده در نوش آباد به طور کلی به دو دسته تجریدی و طبیعت گرا تقسیم میشوند.
گونه اول ، مربوط به دری است که دارای نماد روبرو می باشد:

نماد مهر در نوش آباد؛ ماخذ: نگارنده

با توجه به بررسی ها و مطالعه منابع مربوطه و همچنین راهنمایی اساتید این رشته ،این نماد مربوط به آیین میترائیسم می باشد. نخستین بار نام میترا روی لوح هائی از جنس خاک رس دیده شده است. که تاریخ آن مربوط به چهارده قرن پیش از میلاد مسیح است.و آخرین مدرکی که غرب یافت شده و مربوط به پنج قرن پس از میلاد مسیح است.( ورمازرن ،1380)
در کتاب اوستا نامه دینی ایرانیان باستان نام میترا می آید و سرودی به نام “مهر یشت” در ستایش او آمده است. چه در ودا و چه در اوستا نام میترا با نام وارونا و اهورامزدا خدای بزرگ همراه است.( ورمازرن ،1380 )
در دین مهری خدای واحد و جاودانی سرور عالم شد و قادر مطلق جهان بی انتها گشت. تنها خصیصه انسانی ئی که در او وجود داشت عقل بود که به حد کمال در او موجود بود.”در آغاز و بن هر شیئی عقل هست و عقل خداست ، اما عقل خدا سوای عقل انسانهاست که همیشه در معرض تهاجم نیروهای تخیل و احساسات است “.(ورمازرن ،1380 )
نمونه بعدی مربوط به سقف مسجدی است در نوش آباد که به نام مسجد علی معروف است. نمادی که ارتباط مستقیم به آیین میترا داشت در سقف این مسجد نیز به چشم می خورد.

سقف مسجد علی ، نوش آباد؛ ماخذ : مجید ادب

دسته دوم نمادها مربوط به عناصری طبیعی میشوند که در معماری مناطق دیگر از جمله تخت جمشید نیز دیده شده اند. در آبادی نوش آباد نیز، نشانه اي وجود دارد که به طور پيوسته در کل هنر واسطوره شناسي مشرق زمين تکرار شده است، اين گل ،( نيلوفر آبي، لوتوس يا سوسن شرقي) مي باشد و در اغلب کشورهاي آسيايي به عنوان سمبل و نماد همگاني مطرح گرديده است.

نگاره های نمادین درهای نوش آباد؛ ماخذ: نگارنده

در افسانه ها و باورهاي مردمان کهن چنين آمده است که در ابتداي خلقت، زماني که خالق تنها در ميان آبهاي نخستين قرار داشت، همانطوريکه متعجب بود که خلقت را از کجا شروع کند، برگ لوتوسي را مشاهده نمود که تنها موجود بود، مقداري از گلي که لوتوس در آن رشد مي کرد در دست گرفت و بر روي برگ لوتوس قرارداد و سطح زمين بوجود آمد. به اين ترتيب نيلوفر سمبل جهان گرديد و لايه هاي متعدد گلبرگهاي آن نمايانگر ادوار مختلف جهان، مقاطع و مراتب گوناگون هستي.
ظهور نيلوفر از آبهاي اوليه که عاري از هر گونه آلودگي بوده، نشانه خلوص، پاکي و نيروي بالقوه است که از درون آن نيروي مقدس حيات، دانش و معرفت ظهور مي کند.
اين گل بيانگر نمادهاي مختلف مي باشد که مشترک با عقايد ساير ملل نيز هست بعنوان مثال سمبل باروري- کاميابي-قدرت حاصلخيزي زمين- حمايت از هر موجود زنده- صلح جهاني- زيبائي، تندرستي، مظهر عشق، رياضت و عبادت مي باشد. لوتوس مظهر روشنايي نيز هست در نتيجه حاصل قدرتهاي خلاق آتش، خورشيد قمر است و به عنوان محصول خورشيد و آبها شناخته شده است.

در اساطير ايران اين گل سمبل ايزد بانوي ناهيد است که جاي مهمي در آئين هاي ايران باستان به خود اختصاص مي دهد وي ايزد بانوي آب مي باشد که در نقوش برجسته به صورت زني جوان حجاري شده است نام اين خدا نخستين بار به صورت آناهيتا در کتيبه هاي هخامنشي ديده شده است بنابراين گل نيلوفر آبي را گل آناهيتا به شمار آورده اند.
نيلوفر با آئين مهري نيز پيوستگي نزديک مي يابد. در صحنه زايش مهر، او از درون غنچه نيلوفر متولد گرديده است بنابراين بر خلاف اينکه ريشه لوتوس را در آئين بودا پنداشته اند به آئين مهر يا میترائیسم که قدمتي بس طولاني تراز آئين بودا دارد مربوط مي گردد. (www.aftab.ir)
همچنین با توجه به معنی نیلوفر که در کتاب “فرهنگ اساطیر و اشارات داستاني در ادبیات فارسی” بیان شده است ، ارتباط نزدیک این گل و آیین میترائیسم روشن می شود:
“نیلوفر«نیلفر،نیلپر،نیلوپر ،نیلوپرک،نیلوپل،ونیلوفل» یا پیچک یا لوتوس (Lotus) نام همگانی یک گروه از گلها وگیاهان است که به فارسی گل آبزاد یا گل زندگی وگل آفرینش ویا نیلوفر آبی نامیده می شود. دراساطیر کهن ایرانی گل ناهید(آناهیتا) به شمار می رفته؛وناهید تصور اصلی مادینه هستی درروایات دینی ایران قدیم بوده است، که از جهاتی با معتقدات هندیان باستان مشابه است.
«تمام پنج نژاد (همه پنج نژادآریائی) به میترا توسل می جویند که دریای نیرومند می باشد، چون او نگاه دارنده همه خدایان است.»( دکتر یاحقی،1386 )
با توجه به حضور میترا و ارتباط آن با نمادهایی که بررسی شد احتمال رواج داشتن این آیین در این سرزمین پر رنگ تر میشود که نیاز به مطالعه و بررسی بیشتر دارد.

منابع:

• ورمازن ، مارتین ، ۱۳۸۰ ،آیین میترا، ترجمه ی بزرگ نادرزاده، تهران، نشر چشمه
• یاحقی ، محمد جواد ،۱۳۸۶، فرهنگ اساطیر و اشارات داستاني در ادبیات فارسی، تهران، انتشارات فرهنگ معاصر،
• www.aftab.ir