چکیده:
با حضور در محیط شهر آران و بیدگل بالاخص بافت کهن شهر , می توان به حجم انبوه ابنیه مذهبی پی برد. این فضاها برآمده از ذهن مردم شهر است و به همین سبب دارای ارزش و سازنده نوعی منظر خاص است ;  این منظر فعالیت ها و زندگی مردم را نیز تحت تاثیر قرار می دهد . در این بررسی به دنبال یافت علت وجود این منظر نبوده و هدف بررسی چگونگی تاثیر این منظر روی فعالیت ها و زندگی جاری مردم شهر می باشم.

فرضیه: فضاهای مذهبی نقاط کانونی محله می باشند که باعث شکل گیری منظر ویژه و ساخت هویت هر محله می باشند.

کلمات کلیدی: فضای مذهبی-  فضای تجمع- خوانایی- هویت

مقدمه: در شهر آران و بیدگل هر محله – کوچه و … بر اساس نام فضای مذهبی موجود در آن, چه امام زاذه باشد چه مسجد یا حسینیه , شناخته می شود و هر کدام از این فضاهای مذهبی دارای قلمرو هایی هستند که این قلمروها برگرفته از فیزیک شهر نیست و ناشی از نگاه مردم شهر و تجربه سکونت آنهاست که متقابلا روی زندگی مردم نیز تاثیرگذار است.
این بررسی در 3 شاخه کالبدی – اجتماعی – رفتاری  با این تعاریف که “محیط کالبدی شامل مکان های زمینی و جغرافیایی” و “محیط اجتماعی شامل نهادهای متشکل از افراد و گروه ها “و “محیط رفتاری مجموعه عواملی است که فرد به آن واکنش نشان می دهد. ” (جان لنگ- آفرینش نظریه معماری)

مسجد بابا حاجی آران

1) بررسی محیط کالبدی:
– ترکیب:  فضاهای مذهبی موجود اکثرا دارای قدمت تاریخی بوده اند بنابراین کاملا در بافت شهر جای خود را پیدا کرده اند , و محیطی آشنا برای مخاطبان خود می باشد.
– خوانایی: این فضاها در بافت متراکم مسکونی قرارگرفته اند و باتوجه به گستردگی این فضاها بافت ریز و درشتی حاصل شده  که در  بعضی موارد مثل حسنیه بیدگل ( مرکز هیئت سقایی علی اکبر) و مسجد بابا حاجی آران  وجود حیاط  بافت پر و خالی را به وجود آورده است که این تنوع باعث فهم بهتر و خوانایی محیط می شود.

نمای شهر از بام

مسجد امام جعفر صادق آران

مسجد بابا حاجی آران

– عناصر نشانه: در فضاهای مذهبی این شهر کمتر از عناصر نشانه مانند مناره و گنبدهای مرتفع و ارتفاعات زیاد بنا استفاده شده است  و اغلب به علت نوع اقلیم در ارتفاعی کم و حتی در زیر سطح همکف قرار گرفته اند. مثل مسجد بابا حاجی یا  مسجد امام جعفر آران  و عاملی که باعث شناخته شدن این فضاها می شود خاطرات ذهنی مردم است

– جذب توریست: کالبد کهن این فضاها می تواند عاملی برای جذب توریست و رونق اقتصادی شهر باشد
– پوشش گیاهی:  به علت نوع معماری این بناها که اکثرا فاقد حیاط می باشند , پوشش گیاهی چندانی نیز به چشم نمی خورد ولی در صورت وجود حیاط پوشش گیاهی کمی نیز وجود داشته است. مثل مسجد حاج بابا آران

2) بررسی محیط اجتماعی:
– فضاهای تجمع: هر فضای مذهبی در واقع یک فضای تجمع است و هر فضای تجمع یک مکان مرجع.
وقتي مکانهاي مرجع را از بين مي بريم، فضاي شهري را ازبين مي بريم و وقتي چنين اتفاقي افتاد، نسل آتي هيچ صورت خيالي از شهر ندارد. فضاي آشنايي برايش وجود ندارد وبنابراين بي هويت مي شود، مي تواند هر جايي مکان بگيرد و واقعه اي به زمان حال نخواهد افزود چون مکانش در اختيارش نيست. ( حبيبي: ١٣٨٣)
تعدد فضاهای مذهبی باعث به وجود آمدن فضاهای تجمع خرد و در سطح محله می شود.
– همبستگی بین مردم:  تجمعات محله ای ارتباطات انسانی , شفاهی , چهره به چهره و بی واسطه افراد را افزایش و با عث همبستگی بین آن ها می شود.
– حضور همه سنین در جامعه: وجود این ارتباطات به حضور افراد کهنسال به جای گوشه گیری  در روابط اجتماعی کمک می کند.

بازار آران و بیدگل

3) بررسی محیط رفتاری:
– هویت بخشی:  مکان به شرط دائمي بودن، با برقراري اتحاد بين جمعي از انسانها، به آنها هويتي مشترک مي بخشد وپايه هاي جامعه را استوار مي کند.( شولتس: ١٣٨١)
– امنیت: وجود فضاهای مذهبی و تقدس این فضاها انسان را به حفظ بعضی از ارزش ها  حداقل در پیرامون این محیط سوق می دهدو باعث زنده نگه داشته شدن ارزش های موجود می شود. از آن جمله امنیت شهری است که نمود آن در خانه هایی که جداسازی آنها از کوچه  در طول روز با پرده صورت می گیرد ( دکتر منصوری)
– پویایی: وجود این فضاها  در زمان مراسم مذهبی شور و شوق بیشتری در مردم ایجاد می کند و باعث ایجاد رقابت بین قلمرو ها می شود.
وجود این فضاها در ایام دیگر سال از می تواند نشانه ای از یک شهر اسلامی و یادآوری کننده ارزش ها باشد و از طرف دیگر وجود فضاهای گسترده خالی در سطح شهر باعث سکون و مرده شدن بافت شهری میشود.
–  احساس تعلق به مکان : تمامی موارد ذکر شده در نهایت به خاطراتی جمعی تبدیل می شوند که باعث به وجود آمدن این حس می شوند

جمع بندی:
فضاهای مذهبی در شهر آران و بیدگل را می توان  کانونی برای تجمع و هویت بخشی به محله دانست که دارای تاثیرات زیر در منظر شهری است.
– ایجاد تنوع و خوانایی در بافت شهر
– باز زنده سازی هویت اجتماعی محله و  ایجاد حس تعلق به مکان
– ایجاد فضاهای تجمع و ثبت خاطرات جمعی
– هم بستگی و تعامل بین افراد محله و حضور تمامی سنین مخصوصا سالمندان در محله
– مکانی برای آرامش و انجام مراسم دینی
– عاملی برای جذب توریست

منابع:
-جان لنگ- آفرینش نظریه معماری
– نسرین نیک اندیش- جغرافیای شهرستان آران و بیدگل
– محمد آتشین بار – مقاله منظر شهری چیست؟
– www.manzar.ws