ورودی به عنوان یکی از عناصر معماری ایرانی در طراحی باغ های ایرانی نیز بکار می رفته است. در این مقاله ابتدا به جمع بندی و تعریف عناصر ورودی می پردازیم و سپس ورودی را در 5 باغ واقع در شهر شیراز بررسی می کنیم. باغ عفیف آباد یا گلشن، باغ جهان نما، باغ ارم، نارنجستان قوام و ارگ کریم خانی به عنوان نمونه هایی که اثری از ورودی آن ها باقی مانده است انتخاب شدند.
فضای ورودی نسبت به سایر فضاها و اجزای هر واحد معماری از ویژگی ها و امتیازات خاصی برخوردار است، زیرا علاوه برکارکرد اصلی آن به عنوان یک فضای ارتباطی ; از لحاظ بصری و ادراکی نیز فضایی رابط بین یک بنا با فضای شهری است و غالبا معیاری برای تشخیص ارزش و هویت معماری و اجتماعی هر بنا، بخصوص در شهرهای دارای بافت متراکم و پیوسته، به شمار می آمده است. (ص10)
در طراحی فضای ورودی هر یک از انواع بناها، اهداف و اصولی متناسب با آن بنا، از جمله: حفظ محرمیت خانواده، ورود با خضوع، ورود به تدریج، آسانی دسترسی به فضای داخلی یا دشواری در آن، شاخص و خوانا بودن بنا در سیمای شهر، ایجاد پیوند بین بناهای بزرگ و عمومی با فضاهای شهری ، در نظرگرفته می شد. (ص12)
درباغ هایی که دارای طراحی معمارانه و مناسب بودند، فضای ورودی باغ دارای جزء- فضاها و عناصری کمابیش همانند مدارس یعنی دارای جلوخان پیش طاق، درگاه، هشتی و دالان بود و مسیر حرکت در آنها در مواردی در امتداد غیر مستقیم بود.
اجزای تشکیل دهنده: جلوخان / پیش طاق / درگاه / هشتی / دالان/ ایوان/ ساباط/ رواق
برخی عناصر: در / کوبه و حلقه / آستانه / سکو / سردر / منار / روزن / حوض (داخل هشتی)
اصول ترکیب کالبدی
1- اصل سلسله مراتب
2- اصل محور
3- اصل تقارن
موقعیت ورودی: نزدیک یکی از گوشه ها / روی محور تقارن / روی دو محور تقارن / در گوشه / در نقاط مختلف
شکل مسیر دسترسی به فضای درونی
1- مستقیم
2- غیر مستقیم
3- مارپیچ
مقیاس نما
1- مقیاس انسانی
2- مقیاس فوق انسانی
شکل ترکیب نما
1- کشیده (پهن)
2- بلند( مرتفع)
3- متوسط
تزئینات نما: آجرکاری، کاشیکاری، گچبری، حجاری
طرح: سنتی – نیمه سنتی – جدید
تعداد نماها (بیرونی و درونی)
فضاهای ورودی بناهای درونگرا دارای دو نما هستند. نخست نمایی که از بیرون دیده می شود و دوم نمایی که از درون مشاهده می گردد. در ورودی باغ ها نیز به دلیل اهمیت وجه داخلی ورودی و تاثیری که در نمای عمومی باغ دارد معمولا وجه داخلی نیز طراحی می شده است.
یک نمای شاخص / دو نمای شاخص
کارکردهای اصلی ورودی
ارتباط و اتصال بین درون و بیرون
نظارت بر ارتباط
کارکردهای فرعی ورودی
تجمع – بدرقه و استقبال – محل کتیبه و وقفنامه و فرمان
اهداف جنبی ترکیب اجزای ورودی:
حفظ محرمیت و امنیت / ورود با خضوع و طمانینه / شکل مسیر غیر مستقیم / ورود به تدریج / جلب توجه / دعوت کنندگی و گشودگی
نارنجستان قَوام
سردر ورودی در ضلع جنوبی قرار داشته و به یک هشتی باز میگردد و از طریق دو راهرو قرینه به حیاط راه میابد. بنای ضلع جنوبی شامل دو ایوان ستوندار و اتاقهایی است که محل استقرار خدمه بوده‌است. سردر ورودی دارای تزئینات آجرکاری زیبایی است. بر پیشانی سردر ورودی کتیبه ای از سنگ مرمر سرخ فام شامل آیاتی از قرآن است. تاریخ بالای سردر سال 1305 هجری قمری را نشان می دهد که همزمان با پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار است. (نعیما/ص110) پشت دالان رو به حیاط مقداری کاشی کاری هفت رنگ دارد که شامل گل و بته و پرندگان است و عکس سه نفر با لباس های محلی نشان داده شده است. (بهروزی54 / ص245) بر روی سنگ ازاره درگاه، نقش دو سرباز دوره قاجاریه در حالی که تفنگی در دست دارند حجاری شده است. و در پیش طاق دو سکو وجود دارد. در ورودی از چوب ساج تهیه شده و برروی آن منبت کاری های زیبایی انجام گرفته است. سقف هشتی دارای آجر کاری و کاشی کاری و مقرنس سازی گچی است.
سمت راست ورودی اصلی ورودی کوچک دیگری نیز دیده می شود که احتمالا ورودی خدمه بوده است و دسترسی آن مستقیم به فضای جانبی خدمه است.


باغ ارم
دونالد ویلبر درباره باغ ارم شیراز چنین نگاشته‌است: « ناحیه ای که باغ ارم در آن قرار گرفته، ممکن است عینا شبیه به ناحیه ای باشد که لوبروین و اگیلبی آن را به عنوان باغ شاه توصیف کرده اند. این دو تن در اوایل قرن 11 میلادی / 5 هجری از این محل بازدید کرده اند. ناحیه مزبور در شمال شرقی شهر واقع شده بد. هنگامی که شخصی از در آهنی وارد باغ می گردید، خیابان بسیار عریضی به چشم می خورد که به مدخل باغ شاه منتهی می شد خود باغ در حدود سیصد متر درازا و 30 متر پهنا داشت و محور طویل آن خیابانی به پهنای شش متر و درازای حدود دویست متر بود . . .» (ویلبر84/ص213)
در حال حاضر یک ورودی در شمال باغ فعال است ولی به نظر می رسد ورودی که در قسمت جنوبی باغ واقع است همان ورودی باشد که در کتاب دونالد ویلبر توصیف شده است. هرجند دارای المان های معمول ورودی مانند هشتی و دالان نمی باشد. تزئینات جبهه خارجی آن توسط ترکیب آجر و کاشی به طرز ظریف و زیبایی انجام شده است و جبهه داخلی ورودی بدون تزئینات می باشد.


باغ جهان نما
اکنون این باغ باز سازی شده است و ورودی فعال کنونی یکی از ورودی های فرعی بوده است که بر روی پلان قدیمی مشخص هستند. به نظر می رسد ورودی اصلی بنای باقی مانده ای است در ضلع شمالی باغ.


باغ گلشن(عفیف آباد)
در ورودی اصلی باغ رو به شمال است. قوام الملک در ورودی یک مسیر بیضی اتومبیل رو ایجاد کرد که تا جلوی پله ورودی ساختمان می آمده است. (ص 105) از روی پلای دونالد ویلبر احتمال وجود یک ورودی دیگر نیز در ضلع جنوبی وجود دارد که اکنون اثری از آن باقی نمانده است.
در شمالی شامل دالان مسقف و پهنی است که از دو طرف در محافظت اتاق هایی قرار دارد که به نظر می آید محل اسکان خدمه و یا نگهبان بوده است. حیاطی کوچک در جلوی ایو اتاق ها توسط دیواری منحنی شکل از محوطه اصلی باغ جدا شده است. این دیوار منحنی با باز کردن دید شخصی که در ورودی استاده است منظره دلانگیز باغ را کامل تر نشان می دهد و به عظمت باغ می افزاید.

ورودی این باغ دارای دو نمای داخلی و خارجی است. بر سر در خارجی که از جنس آجر و سنگ است سنتوری با نقش برجسته دو شیر وجود دارد و بر نمای داخلی نقشی از کاشی هفت رنگ بر گرفته از نقوش هخامنشی دیده می شود. ارتفاع ورودی مقیاس فوق انسانی دارد و نسبت به دیوار های اطراف مرتفع تر است.

ارگ کریم خان
بر سردر خارجی آن مجلس کشته شدن دیو سپید به دست رستم با کاشی هفت رنگ زیبایی مجسم شده است و در داخل آن هم کاشی کاری های مفصلی شامل گل و بته و اشکال خدمتگزاران و سربازان دوره زندیه برروی کاشی های زیبایی نقش بوده است که متاسفانه اکنون آن کاشی ها موجود نیست.(بهروزی 54/ص141)

منابع:
1. دونالد نیوتن ویلبر/ مترجم: مهین دخت صبا / باغ های ایران و کوشک های آن / شرکت انتشارات علمی و فرهنگی / تهران 1384
2.حسین سلطان زاده / فضاهای ورودی در معماری سنتی ایران / دفتر پژوهش های فرهنگی / تهران 1384
3. حسین سلطان زاده / فضاهای شهری در بافت های تاریخی ایران / دفتر پژوهش های فرهنگی / تهران 1370
4. علی نقی بهروزی / بناهای تاریخی و آثار هنری جلگه شیراز / انتشارات اداره کل فرهنگ و هنر استان فارس / شیراز 1354
5. جلال یشمی / مجموعه مقالات همایش معماری مسجد گذشته، حال، آینده / دانشگاه هنر- پردیس اصفهان 1376
6.هما ایرانی بهبهانی و حسن سلطانی / محیط شناسی، ویژه نامه طراحی محیط / شاخص ها و ویژگی های باغسازی دوران قاجار/ تهران 1381
7. جاسم غضبانپور/ از آسمان ایران/ وزارت مسکن و شهرسازی 1379/ تهران
8. علیرضا آریان پور/ پژوهشی در شناخت باغ های تاریخی شیراز/ فرهنگ سرا 1365