پیشگفتار
روانشناسی محیطی نظریه های گوناگون را در ارتباط با تاثیر محیط بر انسان و چگونگی ارتباط و تعامل بین محیط کالبدی و تجربه انسان از آن خلق کرده و سوالات مناسب را در این ارتباط مطرح ساخته است تا قادر باشد پژوهش های تجربی مناسب با آن تئوری ها را به اجرا گذارد. لذا روانشناسی محیطی در حقیقت در جهت خلق تئوری های تجربی است که حاصل مشاهدات رفتارهای انسان در محیط روزمره و بوم او است آن هم به گونه ای که این تئوری ها بتوانند مورد استفاده طراحان قرار گیرند.
یکی از مهم ترین مباحث در تئوری های محیطی، نقش محیط در شکل دهی به رفتار انسان یا اصطلاحاً «معینی گری» است. معینی گری می تواند در سطوح مختلف مورد بررسی و توجه قرار گیرد. در یک معنا رفتار انسان در مقیاسی جهانی تحت تاثیر نیروهای اکولوژیکی است و این نیروها آنچه را که انسان می تواند به آن دست یابد و بدون توجه به اهداف و انگیزه های انسانی محدود می سازد. در حقیقت رفتار انسان، در این دیدگاه، در چنبره یک اکوسیستم محیطی و تنها در چرخه آن معنا می یابد.
به هر حال، آنچه که اینجا مورد بحث ماست، مفهومی از معینی گری است که در ارتباط با محیط کالبدی (معماری، طراحی شهری و معماری منظر) مورد توجه است.
شخصيت
در يک تعريف آمده است که «شخصيت الگوی رفتاری ويژه يک شخص واحد است.» در تعريف ديگری آمده است که «شخصيت رفتار ديناميکی درون سيستم های روان شناختی فردی است که خصوصيات رفتار تفکر شخص را شکل می دهد.»
تفاوت فردی در رفتار
مردم نسبت به محدودیت های فرهنگی محیط خود که به رفتارهای روزمره آنها تحمیل می شود آگاهی کامل ندارند. هنجارها یا “خواسته های مشترک” تعیین کننده اثر فرهنگ بر افراد هستند.
نتیجه مهم فرآیند اجتماعی شدن برای افراد، توانایی دریافت نگرش ها و رفتارها و معانی محیط فرهنگی است.
شخصيت برون نگر در برابر شخصيت درون نگر
يکی از جنبه های اساسی تئوری سنتی شخصيت ساختارهايي همچون برونگرايي و درونگرايي، اجتماعی يا غيراجتماعی، گرم يا سرد است. اين ساختارها همسان نمی باشند ولی عموماً موجب تفاوت بين اشخاصی که دارای اين ساختار هستند با عده ای که دارای اين ساختار نيستند، می گردند. فضای اجتماعی، اجتماعی بودن بيانگر بسياری از رفتارهای مرتبط با محيط است. اختصاصاً اين مفهوم شامل ارتباط بين شخص، واکنش نسبت به موقعيت های پرتراکم و اولويت چيدمان مبلمان است. بيشتر مطالعات نشان می دهد که شخصيت های برون نگر در مقايسه با شخصيت های درون نگر ترجيح می دهند که ارتباط فيزيکی نزديکتری با ديگران داشته باشند. به عنوان مثال، شخصيت های برون گرا بيشتر وقت خود را در لابی هتل و يا کلاً در جاهايي که تماس اجتماعی بيشتری رخ می دهد، می گذرانند.
اگر اجتماعی بودن تنها عامل مؤثر در انتخاب فضاهای اجتماعی بود، احتمالاً نتايج مشابهی در اکثر موارد در اين مطالعات حاصل می شد. با وجود اين، حداقل چهار نوع فاکتور ديگر نيز اغلب بر انتخاب های ما مؤثر است.
رفتار معمولاً نتيجه عملکرد چندين منش است:
- فاکتورهای اجتماعی
- فاکتورهايي دموگرافيک
- چشم اندازها، حس جهت و شلوغی
شواهد چندی نشان می دهند که اشخاص برونگرا، چشم اندازها را به طور متفاوتی از افراد درونگرا ارزيابی می کنند.
نهايتاً همانطور که يونگ در حين تشريح اولين مفهومش پيش بينی کرده، درونگرايان و برونگرايان به تحريکات وارد شده از قبيل صدا، به اشکال مختلفی پاسخ می دهند.
پنج ارتباط بين محيط و شخصيت
دليل برای اين موضوع که شخصيت بحثی از روان شناسی محيطی است، وجود دارد:
- در برخی از تئوری ها (از ابتدا تاکنون) شخصيت در ارتباط نزديک با محيط فيزيکی بيان شده است. در بررسی دقيق مشخص می شود که حتی تئوری های رفتاری که به نظر می رسد نقش محيط را ناديده گرفته اند، به برخی از فاکتورهای محيطی توجه داشته اند. به عنوان مثال، در تعريف اوليه برونگرايي – درونگرايي، خصوصياتی را که به طور طبيعی به عنوان فاکتورهای درونی می دانيم، براساس ارتباط شخص با محيط بيان شده است.
- شناخت خصوصیات فردی به ما کمک می کند که رفتارهای آشکار محيطی را حدس بزنيم. به عنوان مثال، با دانستن اينکه فردی اجتماعی و پرتحرک است می توان به طور مشخص نوع رفتارهای انتخابی او را در شرايط مختلف حدس زد.
- جدا از رفتارها و خصوصياتی که توسط تئوریسين های سنتی و تجربی شخصيت تشريح گرديده است (از قبيل برونگرايي، شخصيت اجتماعی و …) روان شناسان محيطی بيان نموده اند که افراد رفتار و منش هايي دارند که به طور مشخص نتيجه تقابل بين محيط و فرد است.
- رفتارها و منش های افراد بر مبنای يک مفهوم روان شناختی – محيطی مهم به نام قابليت تطابق فرد و محيط تعريف می شوند. ارزيابی خصوصيات انسانی، مدلی از منش ها و رفتارها را به دست می دهد که بخش مهمی از انسان ها و مفهوم تناسب شخصی و محيط را شامل می شود.
- اگر چه اين مفهوم هنوز کاملاً تکامل نيافته و ابعاد آن مشخص نشده است ولی می توان بر روی مفهوم شخصيت تکيه کرد و آن را به جای عنوان عمومی مردم به کار می برد. کاربرد اصطلاح محيط گرايي در اينجا مناسب است.
حريم خصوصی (نهان خواهی)
حريم خصوصی و رفتار انسانی
می دانيم که حريم خصوصی از عوامل شخصی و موقعيت تاثير می پذيرد.
- حريم خصوصی به طور آشکار به ارتباط وابسته است. هر دو زمينه اطلاعاتی و بين شخص حريم خصوصی عميقاً وابسته به ارتباطات است.
- حريم خصوصی ارتباط نزديک با حس کنترل يا خود مختاری ما دارد. وجود توانايي انتخاب انزوا و گوشه نشينی با همراهی ديگران در ما، سبب ايجاد قدرت تصميم گيری می شود و عدم وجود چنين توانايي، سبب می شود که ما احساس درماندگی کنيم.
- حريم خصوصی برای حس هويت ما مهم است. انزوا و صميمت و نزديکی، به ويژه، می توانند برای ارزيابی و پيشرفت ما در زندگی استفاده شوند و همچنين مشخص کنند که واقعاً ما که هستيم، ارتباط ما با ديگران چگونه است و چگونه بايد باشد.
- حريم خصوصی اجازه آزادسازی هيجانات را می دهد در خلوت و تنهايي ما می توانيم گريه کنيم، در آيينه شکلک هايي از خودمان در بياوريم، اشعار ديوانه وار را بلند بخوانيم و با خودمان صحبت کنيم.
تعريف قرارگاه رفتاری
قرارگاه رفتاری و یا یک «مکان – رفتار» عنصری تحلیل کننده و یا برای تحلیل محیط است که برای تشریح کارکردهای اصلی فضاهای معماری و طراحی شهری و یا طراحی آنها به کار گرفته می شود. قرارگاه رفتاری مفهومی است که برای اولین بار به وسیله «راجر بارکر» و همکارانش در راستای پژوهش در «روانشناسی رشد» برای تجزیه و تحلیل محیط اجتماعی، روانشناختی کالبدی کودکان ابداع گردید. به تدریج رابطه مفهوم قرارگاه رفتاری با طراحی به وسیله معماران و طراحان شهری مورد توجه قرار گرفت و توسعه یافت. یک قرارگاه رفتاری یک واحد کوچک اجتماعی است که از تلفیق پایدار یک فعالیت و یک مکان به گونه ای حاصل می آید تا در فرایندی منظم بتواند عملکردهای ضروری آن محیط رفتاری را برآورده سازد.
عناصر تشکیل دهنده یک قرارگاه رفتاری به گفته راجر بارکر عبارت است از:
- فعالیت های مستمر و پایدار در یک مکان و یا الگوی پایدار یک رفتار
- قلمرو و یا آرایش سه بعدی محیط یک مکان – رفتار
- ساختار محیط یک مکان – رفتار که حاصل همزیستی بین دو عنصر اول و دوم است و راجر بارکر آن را اصطلاحاً سینومرفی نامید. سینومرفی به این معنی است که بدون ارتباط ساختی بین قلمرو و رفتار انسان امکان تشکیل یک مکان – رفتار پایدار نمی تواند وجود داشته باشد.
- همچنین وجود یک دوره زمانی.
در پژوهش های بعدی یکی از شاگردان او به نام «ویکر» عوامل دیگری را که در تبیین یک مقر رفتاری می تواند مؤثر واقع شوند را ارائه کرد. از میان این عوامل دو عامل برنامه یک قرارگاه رفتاری و عامل شخص و یا عوامل کنترل کننده آن به عنوان عناصر پنجم و ششم از اهمیت بیشتری برخوردار است.
مثال:
برای مثال یک کلاس درس یک مکان – رفتار و یا یک قرارگاه رفتاری است که شامل فعالیتی مستمر و پایدار برای مدتی مشخص است. این فعالیت همانا کارکرد آموزشی و یا عملکرد آن کلاس درس است. این مکان – رفتار دارای قلمروی است که حاصل عناصر کالبدی مشخص مانند دیوارها، سقف و کف کلاس، درها و پنجره ها و مبلمان داخل کلاس است. این عناصر کالبدی می تواند رفتار افراد استفاده کننده از فضای کلاس درس را به گونه ای سازمان دهد که در همزیستی بین رفتار اشخاص داخل کلاس و عناصر کالبدی آن بتوان به راحتی فضای یک کلاس درس را از سایر قرارگاه های رفتاری مجزا ساخت.
از این رو است که به طور مثال، فضای رفتاری یک کلاس درس با فضای رفتاری یک بازار روز متفاوت است. تفاوت نه تنها ناشی از آرایش کالبدی فضاهای مربوط است، بلکه برنامه این دو مکان – رفتار نیز متفاوت می باشد. برای تشکیل یک کلاس درس برنامه ای خاص برای انجام فعالیت آموزشی پیش بینی شده است. حال آنکه برنامه یک بازار روز تعیین کننده فعالیت خرید و فروش می باشد. از سوی دیگر، در یک کلاس درس یک شخصی به عنوان مدرس آن کلاس، کنترل کننده امور کلاس است، ولی در یک بازار روز عوامل مدیریتی آن با هماهنگی با فروشندگان، کنترل محیط و فضای رفتاری آن را به عهده دارند.
آنچه ضرورت دارد در اینجا بدان توجه شود، این است که یک الگوی کالبدی از فضای معماری و یا معماری منظر ممکن است به قرارگاه های رفتاری کوچکتری تقسیم شوند. لذا برای مطالعه یک مکان – رفتار بزرگتر و پیچیده تر مانند یک شهر لازم است مکان رفتارهای گوناگون آن در قلب یک سلسله مراتب نظام یافته رفتاری ملاحظه و بررسی گردند.
قرارگاه هاي رفتاري
اصولاً طراحي مكان ها براي طراح به طور معمول با تامين بعضي فعاليت ها صورت مي‌گيرد كه البته تامين زيبايي در آن نقشي اساسي داشته است. طراحان محيط براي تأمين فعاليت ها از نظام هاي فعاليت كه مركب از مدارهاي رفتار هستند، استفاده می كنند. كونستانس پرين موارد رفتار را به عنوان واحدي براي تحليل و طراحي معماري پيشنهاد كرده است و مي‌نويسد:
“… مدار رفتار يك ارگونومي مردم شناختي است كه به منظور شناخت منابع كالبدي وانساني مورد نياز، رفتار روزمره مردم را در مقياس اتاق، خانه، بلوك مسكوني، واحدهمسايگي و شهر مورد بررسي قرار مي‌دهد.”
قرارگاه يا مكان رفتاري تركيبي پايدار از فعاليت و مكان در نظر گرفته شده است كه شامل اجزاي زير است:
– فعاليتي بازگشت كننده و قابل تكرار يا الگوي جاري رفتار
– طرح خاصي از محيط يا محيط كالبدي
– رابطه اي سازگار بين اين دو يا همساختي
– دوره زماني خاص
اين بدين معناست كه اگر الگوي جاري رفتار در يك قرارگاه رفتاري در زمان هاي مختلف بروز نمايد، يك مكان كالبدي مي‌تواند جزئي از چند قرارگاه يا مكان رفتاري باشد.
يك الگوي جاري رفتار مي‌تواند شامل رفتارهاي مختلفي باشد كه به موازات هم اتفاق مي‌افتد:
– رفتار هيجاني آشكار
– حل مسئله يا مشكل گشايي
– فعاليت حركتي عمده
– تعامل بين فردي
– تغيير اشياء
تركيب اين رفتارها كه يك الگوي جاري را تشكيل مي‌دهند، در زمينه اي خاص كه همان محیط كالبدي است واقع مي‌شوند. قرارگاه هاي رفتاري سازه اي دروني دارند كه مي‌توانند با نظام دروني محيط كالبدي هماهنگ شوند. افراد با نقش هاي متفاوت بخش اعظمي از قرارگاه هاي رفتاري را اشغال مي‌كنند. يك “قرارگاه رفتاري” فرد را قادر می سازد كه به “رضايت مندي” نائل شود. اين رضايت مندي ها براي مردم مختلف متفاوت اند و همچنين مي‌تواند نيازهاي مختلف یک فرد رادر زمان هاي مختلف برآورده سازد.
حريم قرارگاه ها يا مكان هاي رفتاري
رابرت بکتیل مي‌گويد:
حريم يك قرارگاه رفتاري محدوده اي است كه در آن رفتار مستقر مي شود. ديوار حريمي آرماني است كه از داخل و خارج شدن ممانعت مي‌كند. كيفيت هايي چون محو شدن دید و صدا در ايجاد حريم مهم هستند. اگر حريم قرارگاه هاي رفتاري به اندازه كافي وضوح و شفافيت نداشته باشد تعريف آنها نيز مشكل مي‌شود.
مشكل حريم قرارگاه رفتاري وقتي بروز مي‌كند كه فعاليت هايي كه نياز به تفكيك دارند درست تفكيك نشده باشند با بيش از اندازه تفكيك شده باشند.
نظام فعاليت: محيط از سلسله مراتبي از قرارگاه هاي رفتاري تشكيل مي شود كه در پيوند با هم نظام هاي فعاليت را به وجود مي‌آورند.
اثر قرارگاه هاي رفتاري بر رفتار افراد
به طور كلي قرارگاه هاي رفتاري نسبت به الگوهاي جاري رفتار يا محيط فيزيكي جبري تر هستند. سازگاری محيط و رفتار بستگی به ميزان شايستگي مردم و ويژگي هاي اندام واره اي آنها دارد. از آنجایی كه بسياري از فعاليت هاي انسان شامل رفتارهاي عملي است، محيط كالبدي بايد با توانمندي هاي انسان سازگار باشد. تحقيقات علوم رفتاري، مباني شناخت الگوهاي موجود رفتار و الگوهاي مورد نياز موقعيت هاي خاص را براي طراحان محيط و كارفرمايان آنها ميسر مي‌سازد. تحليل قرارگاه هاي رفتاري، نسبت به شهود تنها، شناخت غنی تري را از رفتار انسان به دست مي‌دهد. چنين تحليل هايي اطلاعاتي را نيز در مورد تفاوت هاي فردي و گروهي در الگوهاي رفتار فراهم مي‌آورد، كه مي‌تواند طراحان را از تصور قالبي در مورد مردم و فعاليت هاي آنها رها سازد.
منابع و ماخذ
– لنگ، جان. آفرینش نظریه معماری. نقش علوم رفتاری در طراحی محیط. ترجمه: علیرضا عینی فر. مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران. بهار 1381. چاپ اول.
– تی هال، ادوارد. بعد پنهان. ترجمه: منوچهر طبیبیان. مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران. پاییز 1376. چاپ اول.
– آلتمن، ایروین. محیط و رفتار اجتماعی: خلوت، فضای شخصی، قلمرو و ازدحام. ترجمه: علی نمازیان. مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه شهید بهشتی. 1382.
– بحرینی، سید حسین. تحلیل فضاهای شهری در رابطه با الگوهای رفتاری استفاده کنندگان و ضوابطی برای طراحی. مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران. تابستان 1383. چاپ سوم.
– سرج چرمایف و کریستفر الکساندر. عرصه های زندگی جمعی و زندگی خصوصی: به جانب یک معماری انسانی. ترجمه: منوچهر مزینی. مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران. زمستان 1376. چاپ سوم.
– رابرت گیفورد. شخصیت و محیط. معماری و فرهنگ. شماره 2و3.
– رابرت گیفورد. فضاهای شخصی. معماری و فرهنگ. شماره 2و3.
– رابرت گیفورد. حریم خصوصی. معماری و فرهنگ. شماره 2و3.
– رابرت گیفورد. ادراک و شناخت محیطی. معماری و فرهنگ. شماره 2و3.
– مطلبی، قاسم. روانشناسی محیطی: در خدمت معماری و طراحی شهری. هنر های زیبا. شماره 10. زمستان 1380.
– پاکزاد، جهانشاه. فرهنگ کارشناسی و فرهنگ مردم. معماری و شهرسازی. دوره دوم. شماره 8. زمستان 1380.
رفتار محیطی (98.3 KB)
تعداد دانلود: 31
زمان آخرین دانلود: دوشنبه, 20 آگوست 2018
------------------------------------------------------------------------------------------