چکیده:
باغ فین مجموعه ای شکل یافته در ادوار تاریخی است و گذشت زمان چهره باغ را با آنچه در ابتدا بوده کمی دگرگون کرده است. در این مقاله سعی شده است علاوه بر بررسی تاریخی، کالبدی و هندسی باغ، به معرفی جایگاه آب در باغ و همچنین بررسی تغییرات ایجاد شده در باغ در دوره های مختلف، پرداخته شود. بررسی های صورت گرفته نشان می دهد که تغییرات ایجاد شده در باغ بیشتر به دلیل خواست پادشاهان و مسائل حکومتی بوده است که البته گذشت زمان نیز به این تغییرات دامن زده است و البته برخی از این تغییرات نیز موجب تکامل چهره باغ شده است. همچنین بررسی جلوه های مختلف حضور آب در باغ نشان می دهد که به آب در این شهر کویری به معنای واقعی بها داده شده است و آب از اساسی ترین عناصر در طراحی باغ فین بوده است.

کلمات کلیدی:
باغ فین، باغ قلعه، شترگلوی فتحعلی شاه، درخت سرو، آب

مقدمه:
باغ فین پاسخی هنرمندانه و لطیف به خاک سوزان کویری است. پاسخی عمیق که در کالبدی معمارانه تجسم یافته است. باغ به صورت توده حجیم همیشه سبز از فاصله های دور در دل کویر نمایان است. از این رو درخت سرو از عناصر اصلی باغ فین است که هم نقش گیاه را بازی می کند و هم دارای نقش کالبدی در باغ است و آب نیز که نشانه زندگی است در همه جای باغ می گردد و خود را به صورت های مختلف به نمایش می گذارد. در واقع هر یک از عناصر منظر در باغ فین نقش های مختلف به عهده دارند. در این مقاله سعی شده است که به معرفی این نقش ها پرداخته شود.

باغ فین (باغشاه) – تاریخچه شکل گیری باغ فین:
باغ فین مجموعه ای شکل یافته در ادوار تاریخی است. پیش از شکل گیری باغشاه نو (باغ فین) در مکان جدید در نزدیکی مظهر چشمه سلیمانیه (پیش از سال 982 ه.ق) باغ کهنه که هنوز ویرانه هایش در چند صد متری باغ فین به چشم می خورد، در مکانی دورتر نسبت به چشمه سلیمانیه وجود داشته است. البته هیچ گونه اطلاع صریح و قطعی از اوضاع تاریخی این منطقه در آن دوران کشف نشده است و لیکن در قرون اسلامی نخستین بار شکل گیری باغ را به آل بویه نسبت می دهند و گسترش آن را مرهون ایلخانیان می دانند (نراقی 1374)


در پی زلزله سال (982 ه.ق) و خرابی های ناشی از آن، بازسازی باغ امری الزامی بوده است. در بازسازی باغ توجه به عواملی از قبیل نقطه مناسب تری که در فاصله کمتری از مظهر چشمه فین و در مکانی بالاتر از سایر باغ ها باشد، سبب تغییر مکان باغ از باغ کهنه به باغشاه نو (باغ فین فعلی) شد. (کلانتر ضرابی 1356)

تا حدود دوران صفویه اشاره دقیقی از شکل گیری باغ در متون تاریخی در دسترس وجود ندارد. اما از ابتدای دوران صفویه به دلیل ثبات سیاسی بیشتر، تاریخ باغ فین نیز روشن تر است.
شاه عباس علاقه زیادی به آبادانی سرزمین های تحت حکومت خود داشت و کاشان به دلیل صنایع خود و مذهب شیعه مردمانش و همچنین به دلیل قرارگیری بین مسیر ارتباطی پایتخت پیشین (قزوین) و پایتخت جدید (اصفهان) مورد توجه قرار گرفت و شاه عباس دستور عمران و آبادانی آن را صادر کرد و آقا خضر نهاوندی (وزیر کاشان) را مامور اجرای آن نمود.
بنابراین شکل گیری باغ در مکان جدید در زمان سلطنت شاه عباس آغاز (996 ه.ق – 1039 ه.ق) و در دوره شاه صفی (1039ه.ق – 1052 ه.ق) تکمیل گردید. در این دوره شکل کلی، اساس و ساختار باغ طراحی و ساخته شد. کوشک اصلی باغ، بنای سردر خانه (البته نه به شکل امروزی) یکی از حمام ها مربوط به این دوره می باشند. (نراقی 1374) و همچنین شاه سلیمان را بانی صفه ای در پیرامون مظهر چشمه فین می دانند،که احتمال می رود از آن پس به جای چشمه فین به چشمه سلیمانیه معروف شده باشد. (کلانتر ضرابی 1356)

پس از صفویه تا دوران زندیه به دلیل فتنه افغان ها و جنگ های نادرشاه توجه خاصی به باغ نشده است. دوران زندیه و مخصوصاً دوران کریم خان زند، دوران زلزله های پیاپی، تخریب ها و تعمیرهاست و همچنین کریم خان در این دوره دستور ساخت بنایی را در جبهه بالایی باغ صادر کرد که به خلوت کریم خانی معروف است. (کریمی 1368)
پس از کریم خان باغ فین دوباره از مرکز توجه خارج شد که این امر تا زمان فتحعلی شاه (دومین پادشاه قاجار) ادامه یافت. دوران فتحعلی شاه دوران اوج شکوفایی دوباره باغ فین و تکامل چهره آن است. اقدامات انجام شده در زمان فتحعلی شاه شامل مرمت خرابی های وارد بر باغ، ساخت شترگلوی فتحعلی شاه و خیابان مقابلش، ساخت اتاق شاه نشین و حوض جوش و حوض دوازده فواره در مقابلش، بالاخانه عمارت ورودی، حمام کوچک و تزیینات عمارت باغ با نقش و نگارهای دلفریب می باشد. البته اصطبل و خلوت نظام الدوله نیز به دستور علی محمد خان نظام الدوله (داماد فتحعلی شاه) در این دوره ساخته شد.

از اواخر سلطنت فتحعلی شاه (1250 ه.ق) تا سال (1314 ه.ش) دوران کم توجهی و تخریب باغ است. (نراقی 1374)
از سال ( 1314 ه.ش) باغ به عنوان یک اثر واجد ارزش و سندی از استادی ایرانیان در فهرست آثار تاریخی به ثبت رسید. در این دوره بیش از هر چیز شاهد مرمت و حفاظت از باغ بوده ایم. از دیگر اقدامات این دوره ساخت بنای موزه بر خرابه به جای مانده از خلوت نظام الدوله و ساخت بنایی در جبهه جنوب شرقی باغ، بین فضای کتابخانه امروز و حمام ها، می باشد. (جیحانی, حمیدرضا; عمرانی, محمد علی; 1386، ص73)
باغ فین در میان شش برج و تعداد زیادی بارو محصور شده است، این برج و باروهای ستبر از خشت و چینه ساخته شده اند و ازمهم ترین عناصر معمارانه ای است که در شکل گیری باغ تاثیر داشته است. ،بدون شک انتخاب این الگوی محصور در پناه دیوارهای بلند بی ارتباط به استفاده شاهانه از آن نیست؛از این رو باغ فین یک باغ قلعه ی سلطنتی می باشد.
باغ فین در بالادست دشتی شیب دار و در نزدیکی مظهر چشمه سلیمانیه واقع شده است،و شیب آن بصورت ملایم از جنوب به شمال می باشد.این شیب طبیعی در سطح باغ به عنوان عاملی جهت گردش آب،از اهمیت ویژه ای برخوردار است. (جیحانی, حمیدرضا; عمرانی, محمد علی; 1386 -ص81)

ساختار فضایی – کالبدی
چهارچوب کلی و ساختار اصلی باغ، فضایی هندسی و خالص است. در نقطه ای در میانه آن،کوشکی قرار دارد که شتر گلوی صفوی نامیده می شود و محل تلاقی محورهای اصلی باغ است. صحن باغ خود از اجزایی تشکیل شده است. ازجمله این اجزاء می توان به کرت ها، محورهای دسترسی، آبنماها، کوشک و … اشاره کرد.

محورهای دسترسی
است که از بنای سردر خانه که فضای .



در امتداد خیابان اصلی و در آن سوی کوشک، فضای گشوده ای به چشم می خورد که از نظر ساختار فضایی باغ، امتداد خیابان اصلی به شمار می رود. این خیابان از نظر حضور آب و جلوه های بصری،شکل تازه ای یافته است. حوض جوش و حوض دوازده فواره در آن واقع شده اند و در انتهای آن تالار شاه نشین قرار دارد که در زمان فتحعلی شاه ساخته شده است. این رابطه سلسله مراتبی از سردر خانه تا کوشک، تداوم فضایی زیبایی را به وجود آورده است. (جیحانی, حمیدرضا; عمرانی, محمد علی; 1386، ص129)

خیابان فتحعلی شاه: خیابان مهم دیگر باغ، خیابان مقابل شترگلوی فتحعلی شاه است که مقارن با ساخت حوضخانه بنا شده است. (این حوضخانه در زمان فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است که به دلیل کارکرد آن در تاسیسات آبرسانی شترگلوی فتحعلی شاه نامیده می شود.) در واقع در این دوره تغییری در محورهای فرعی باغ ایجاد شد و محور فرعی سمت چپ عریض تر گردید و جوی آبی که به شترگلوی فتحعلی شاه ختم می شود در آن ساخته شد. این خیابان که موجب ایجاد عدم تقارن در پلان باغ شده است خود را به عنصری مهم در ساختار فضایی باغ تبدیل کرده است و به ویژه از دیدگاه منظر ژرف و طولانی که پیش پای می گذارد، قابل توجه است. در واقع حوضخانه فتحعلی شاه به همراه خیابان مقابلش، نقش مهمی در ارائه تصویرتغییر یافته باغ در طی دوران حیات خود داشته است



محور عرضی: باغ دارای یک محور عرضی اصلی است که در محل تقاطع آن با محور اصلی، کوشک باغ بنا شده است. در یک سر این محور عرضی کتابخانه و در آن سوی آن، ساختمان موزه که در خارج از حصار اصلی باغ قرار دارد، واقع شده است.
ماخذ:

1. آب و باغ ایرانی، شاکری، مریم; کتاب ماه هنر. 1382. ص. 57-58.
2. باغ ایرانی، فصیحی نایینی, علی محمد، معمار. 1383. جلد 26. ص. 110-113.
3. باغ فین، جیحانی, حمیدرضا; عمرانی, سید محمد علی; تدوين ابراهیمیان. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری, 1386.
4. باغ فین در کوچه پس کوچه های تاریخ، فیاضی, عمادالدین.
5. باغ های ایرانی، جزایری, رضا; دهاتی. 1385. جلد 36. ص. 49-51.
6. پارادکس باغ ایرانی، شاهچراغی, آزاده; معمار. 1383. جلد 27. ص. 107-112.
7. مطالعه تطبیقی باغ های سلطنتی ایران در دو اقلیم مختلف، طبسی, محسن; قربانزاده, بهرنگ; کاظمی گل خندان, سهیلا; پیام مهندس. 1387. جلد 41-42. ص. 53-58.

ماخذ تصاویر:

1. باغ فین، جیحانی, حمیدرضا; عمرانی, سید محمد علی; تدوين ابراهیمیان. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری, 1386.
2. نگارنده
3. www.kashanleader.blogfa.com

"دانلود فایل های پیوست مطلب"
-----------------------------------------------------------------------------------------
بررسی تاریخی و کالبدی باغ فین - قسمت اول (315.0 KB)
       تعداد دانلود: 15
       زمان آخرین دانلود: دوشنبه, 18 ژوئن 2018
------------------------------------------------------------------------------------------