خیابان های جانبی باغ:خیابان های جانبی باغ که از یک طرف با حصار باغ محصور شده اند، ساختار فضایی باغ را تکمیل می کنند. این خیابانها آخرین حد حریم مشجر باغ می باشند.
کرت ها: کرت ها واحدها و پیمانه هایی برای ساخت فضای اصلی باغ به حساب می آیند و در حاشیه آنها درختان نظام ساز و سایه گستر و در میان آنها (البته در گذشته) درختان میوه قرار گرفته اند. در فضای اصلی باغ در حال حاضر 17 کرت و 4 باغچه باریک وجود دارد. (جیحانی، حمیدرضا؛ عمرانی، محمد علی؛ 1386 : ص 145)
فضای بسته، باز و نیمه باز در باغ: باغ فین آمیخته ای از فضاهای بسته، باز و نیمه باز می باشد که در چارچوب یک نظام هندسی مشخص شکل گرفته اند. مهمترین فضا که صحن و فضای اصلی محصور شده به وسیله باروهاست، یک فضای باز محسوب می گردد، ترکیب فضای باز و نیمه باز در کوشک میانی و حوضخانه فتحعلی شاه به بهترین شکل قابل رویت است. در واقع باغ با بنا تلفیق شده است. فضای باغ با عبور دید و منظر و همچنین جریان آب از داخل بنا عبور می کند و کالبد بنا مانعی در برابر سیلان فضا نیست.

 

تصویر13: دید از داخل شترگلوی فتحعلی شاه به باغ. ماخذ: نگارنده

هندسه
باغ فین توسط دو محور آبی عمود بر هم به چهار قسمت تقسیم شده است و فضاهای کلی درون باغ نیز به تبعیت از ساختار هندسی و با خطوط عمود برهم به فضاهای جزئی تری تقسیم شده بودند. این باغ در ابتدا به صورت کاملاً هندسی و متقارن بوده است از اینرو می توان گفت باغ فین دارای هندسه چهار باغ ایرانی است. اما با گذشت زمان بنا به دلایل مختلف که از جمله مهمترین آنها، دخالت پادشاهان و مسائل حکومتی است، باغ از حالت هندسی بودن و تقارن کامل خارج شده است.
کوشک اصلی به نسبت یک سوم در امتداد محور طولی باغ می باشد.بدین ترتیب منظر اصلی به صورت مستطیل کشیده در امتداد محور طولی باغ قرار دارد. (طبسی، محسن؛ قربانزاده، بهرنگ؛ 1387 : ص 55)

تصویر 14: هندسه و تقارن کامل باغ در ابتدای حیات ، ماخذ: (جیجانی و عمرانی، 1386 : ص 75)
تصویر15: تقسیم باغ به چهار قسمت  ، ماخذ: (جیجانی و عمرانی، 1386 : ص 75)

تصویر16: قرار گرفتن کوشک به نسبت یک سوم در امتداد محور طولی  ،  ماخذ: (جیجانی و عمرانی، 1386 : ص 75)

آب
آب در باغ ایرانی از عناصر نظام ساز است. نظام حضور آب، بخشی از سازمان باغ است که به همراه نظام گیاهی و کاشت و در قالب یک نظم هندسی اندیشیده شده، شکل یافته است. آب در باغ فین به صورت های مختلفی از جمله، به صورت راکد (در استخر مقابل کوشک و حوض خانه صفوی)، روان (در جوی ها)، فورانی (فواره ها) و جوششی (ظهور آب از حفره های منظم کف حوض در حوض جوش و حوضخانه صفوی و شترگلوی فتحعلی شاه) حضور دارد که هر یک مفهومی خاص را تداعی می کند. (جیحانی، حمیدرضا؛ عمرانی، محمد علی؛ 1386 : ص 296)

 محورهای مهم حضور آب : 

1. محور اصلی: مهمترین محور تجلی آب همان محور اصلی باغ است که از ورودی تا شاه نشین امتداد می یابد.
2. خیابان فتحعلی شاه
3. محور عرضی متقاطع با محور اصلی
4. چهار مسیر عبور آب در خیابان های جانبی به موازات حصار باغ

محور های ذکر شده به همراه محورهای آب میان دیگر خیابانها شبکه ای از نظام حضور آب را پدید آورده که همراه با شبکه آبیاری داخل کرت ها، امکان حرکت آب را در تمام فضای باغ ایجاد می کند.

 آب راکد: مهمترین قسمت استفاده از آب راکد در باغ فین، در استخر مقابل کوشک صفوی می باشد. آب های راکد به صورت طبیعی انعکاس دهنده تصاویر هستند. سطح آینه ای آنها محیط اطراف را منعکس می کند، تصاویر مناظر و بناها در آب، فضا را بسط می دهد و آن را بزرگتر جلوه می دهد. انعکاس تصویر بنا در آب و دیدن همزمان دو تصویر واقعی و مجازی کوشک، نوعی رابطه عمودی از لحاظ حس بصری ایجاد می کند و به تعبیری سبب اتصال آسمان و زمین می شود. (شاهچراغی، آزاده : ص 111)
آب جاری: صدای آب روان در جوی ها، صدای ظریف فوران آب در فواره ها، صدای آرام جوشش آب از کف حوض و صدای آبشره ها، جملگی نمونه های مختلفی از وجه حضور آب در باغ فین هستند. (تعداد فواره های موجود در باغ فین 225 عدد می باشد.)
جوشش آب: حضور آب با جوشش یکنواخت از طریق حفره های متعدد و منظم کف حوض (161 حفره)، از حوض جوش مقابل شاه نشین که در انتهای محور اصلی باغ قرار دارد، تداعی کننده جوشش آب از یک چشمه است. همچنین حضور آب در حوضخانه (شترگلوی فتحعلی شاه) که محل تقسیم آب چشمه سلیمانیه در باغ است نیز همانند حوض جوش، همچون جوشش آب از یک چشمه می باشد. (جیحانی، حمیدرضا؛ عمرانی، محمد علی؛ 1386 : ص 296)

تصویر 17: محور های مهم حضور آب در باغ فین، ماخذ: (جیجانی و عمرانی، 1386 : ص 305)

 تصویر 18: حوض جوش مقابل شاه نشین. ماخذ: نگارنده
تصویر 19: شترگلوی فتحعلی شاه (محل تقسیم آب چشمه سلیمانیه در باغ). ماخذ: (جیجانی و عمرانی، 1386 : ص 305)
تصویر 20: شترگلوی فتحعلی شاه. ماخذ: نگارنده

جنبه های مختلف حضور آب در باغ:
محورهای اصلی حضور آب در باغ فین همراه با شبکه آبیاری داخل کرت ها،امکان حضور آب در تمام فضای باغ را ایجاد می کند که این امر نشان دهنده مهم بودن وجه کارکردی حضور آب در باغ است. همچنین جنبه های مختلف حضور آب در باغ با توجه به توضیحات داده شده نشان دهنده مهم بودن وجه منظری و زیباشناسانه حضور آب است. در نتیجه از عنصر آب در طراحی باغ فین بهره کامل برده شده است و ارزش آب در این شهر کویری در طراحی باغ فین کاملاً مشهود است.

 پوشش گیاهی
با توجه به ردیف درختان قدیمی سرو که در جای جای باغ در کنار هم قرار گرفته اند، به نظر می رسد که گونه اصلی درخت سایه گستر در باغ، درخت سرو بوده است که برای افزایش کیفیت بصری، گونه های خزان داری همچون چنار، بین آنها کاشته شده است. (جیحانی، حمیدرضا؛ عمرانی، محمد علی؛ 1386: ص 238)
علاوه بر آن، توده های حجمی کشیده درختان سرو در ارائه حجم و شکل کلی باغ تاثیر عمده ای بر جای گذاشته اند. این ردیف درختان در بیرونی ترین محل کاشت خود، برج و باروی باغ را تکمیل کرده و تصویری از یک باروی ترکیبی بر جای گذاشته اند. (جیحانی، حمیدرضا؛ عمرانی، محمد علی؛ 1386 : ص 238)

جنبه های مختلف حضور درخت سرو در باغ فین:
در باغ فین ویژگی مهم حضور درختان سرو، در ایجاد توده های سبز نواری شکل پیرامون کرت ها است. در واقع آنها از نظر نحوه قرارگیری به عنوان عنصر کالبدی در شکل گیری ساختار فضایی – کالبدی باغ تاثیر گذارند و قرار گرفتن سروها در حاشیه کرت ها موجب تحدید و تعریف کرت ها و خیابانها می شود.

تصویر21: دیاگرام پوشش گیاهی (نشان دادن درختان سرو نظام ساز)، ماخذ: (جیجانی و عمرانی، 1386 : ص 267)

درختان سایه گستر خزان دار:
درختان سایه گستر خزان دار در باغ فین حضور کم رنگی دارند و تنها تعدادی چنار و سپیدار در طول خیابان اصلی، پیرامون میان کرت و در طول خیابان فتحعلی شاه وجود دارد که با توجه به قدمت بالای درختان سرو که در ردیف های به هم فشرده ای در نقاط مختلف باغ حضور دارند به نظر می رسد که گونه های خزان پذیر در گذشته نیز حضور محدودی در باغ داشته اند.

نتیجه گیری:

تحقیقات انجام شده روی باغ فین با توجه به تعیین سن درختان، نشان می دهد که باغ در ابتدا کاملاً هندسی و متقارن بوده است و گذشت زمان و دخالت پادشاهان به ویژه فتحعلی شاه قاجار، موجب تغییراتی در باغ شده است که ما دیگر امروز شاهد یک باغ کاملاً هندسی و متقارن نیستیم. البته برخی از این تغییرات مانند خیابان و شترگلوی فتحعلی شاه در عین ایجاد عدم تقارن در باغ، خود را به عنصری مهم در ساختار فضایی باغ تبدیل کرده اند و موجب افزایش کیفیت بصری باغ شده اند. همچنین بررسی نحوه کاشت و حضور درخت سرو در باغ فین نشان دهنده این مطلب است که سرو در باغ فین نقش کالبدی دارد و از مهمترین عناصر نظام ساز باغ است. بررسی جایگاه آب نیز نشان می دهد آب نیز از اساسی ترین عناصر در طراحی باغ فین است و وجه منظری و کارکردی آن هر دو حائز اهمیت بوده است.

منابع و ماخذ:

1. آب و باغ ایرانی. شاکری، مریم؛ کتاب ماه هنر. – 1382. – ص. 57-58.
2. باغ ایرانی. فصیحی نایینی، علی محمد؛ معمار. – 1383. – جلد 26. – ص. 110-113.
3. باغ فین. جیحانی، حمیدرضا؛ عمرانی، سید محمد علی؛ تدوين ابراهیمیان. – تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری. 1386.
4. باغ فین در کوچه پس کوچه های تاریخ. فیاضی، عمادالدین.
5. باغ های ایرانی. جزایری، رضا. دهاتی. – 1385. – جلد 36. – ص. 49-51.
6. پارادکس باغ ایرانی. شاهچراغی، آزاده. معمار. – 1383. – جلد 27. – ص 107-112.
7. مطالعه تطبیقی باغ های سلطنتی ایران در دو اقلیم مختلف. طبسی، محسن؛ قربانزاده، بهرنگ؛ کاظمی گل خندان، سهیلا. پیام مهندس. – 1387. – جلد 41-42. – ص. 53-58.

 ماخذ تصاویر:

1. باغ فین. جیحانی، حمیدرضا؛ عمرانی، سید محمد علی؛ تدوين ابراهیمیان. – تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری. 1386.
2. kashanleader.blogfa.com

"دانلود فایل های پیوست مطلب"
-----------------------------------------------------------------------------------------
بررسی تاریخی و کالبدی باغ فین - قسمت دوم (334.9 KB)
       تعداد دانلود: 12
       زمان آخرین دانلود: سه‌شنبه, 20 ژوئن 2017
------------------------------------------------------------------------------------------