مقدمه
سازه های آبی شوشتر مجموعه ای  از شاهکارهای دوران ساسانيان است که شامل بند ميزان، پل‌بند شادروان، قلعه سلاسل، نهر داريون، بندخاك، پل بند لشكر، نهر رقت، بند شراب‌دار، پل بند گرگر، محوطه آبشارهاي، نهرگرگر، پل بند ماهي بازان، نهر گرگر، دو پل تك دهنه روي روي نهر داريون است. مهندسين دوره ساسانی در ساختن اين سازه ها از آب به عنوان محرک آسياب های صنعتی بهره گرفته اند. روش هايي که مهندسين ايرانی برای ساختن اين سازه ها به کار برده اند به گفته کارشناسان جهانی نادر و استثنايي است. اين سازه ها آب رودخانه کارون را بين تمامی نقاط شهر شوشتر و شهرهای اطراف تقسيم می کرد. در این مجموعه بزرگ، ساختمان آسیاب ها، آبشارها، كانال ها و تونل های عظیم هدایت آب وجود دارد و در عين حال محل هايي برای استراحت و تفريح مردم. در سفرنامه مادام ژان دیولافوا باستان شناس نامدار فرانسوی از این محوطه به عنوان بزرگ ترین مجموعه صنعتی پیش از انقلاب صنعتی یاد شده است.
پيشينه ساخت آسيابها و تونل هاي اين محوطه به دوره هخامنشي باز مي گردد. ساختمان آسيابهاي موجود در محوطه قبل از سيل سال 1342 اكثراً مربوط به دوره صفوي بوده كه در اثر سيل ويران شده است. پي ساختمان آسيابهاي مزبور مربوط به دوره ساساني مي باشد كه در دوره قاجار مرمت و بازسازي شده است.
اين محوطه در جنوب پل بند گرگر و خيابان شريعتي در حد فاصل بين بند گرگر تا بند برج عيار قرار دارد اختلاف ارتفاع سطح اين محوطه با خيابان شريعتي در حدود 20 متر مي باشد.
راه ورود به اين محوطه از طريق ساباط شيبداري از كنار بقعه سيد محمد ماهرو مي باشد سطح ساباط مذبور 3 متر از سطح خيابان پائين تر مي باشد. راه ورودي شمالي به محوطه آسيابها توسط دو دسته پلكان تأمين مي شود. 1-پلكان شرقي كه معروف به پلكان شاهي است و پلكان دوم كه در حال حاضر ورودي اصلي به شمار مي رود در گذشته محل ورود احشام به اين محوطه بوده است. در كنار اين پلكان ايوان بلندي قراردارد كه ظاهراً در گذشته براي استراحت آسيابانها ساخته شده است. اين پلكان در انتها به محوطه غربي آسيابها وارد مي شود.
ساختمانهاي موجود در محوطه به سه قسمت تقسيم مي شود:
محوطه شرقي: در اين محوطه حدوداً 10 آسياب قرار دارد. كه عبارتند از: آسياب دو برادران، داراب خان، حاج مندل، راتق، دهانه شهر. هركدام از اين آسيابها داراي دو سنگ آسياب است.آب مورد نياز اين آسيابها علاوه بر تونل دهانه شهر از تونل بليتي نيز تأمين ميشود.
محوطه شمالي: قدمت ساختمانهاي موجود در اين محوطه نسبت به ساير ابنيه موجود در محوطه كمتر مي باشد. در اين محوطه علاوه بر آسيابهاي خدايي، آسياب رضا گلاب يا پنيري و آسيابهاي رضوان، تأسيسات مربوط به كارخانه برق مستوفي كه در سال 1332 ساخته شده،و تلمبه خانه كه آب مصرفي شهر را تأمين مي كرده است نیز موجود می باشد. آب آسيابهاي اين محوطه از تونل سه كوره، و آب مورد نياز كارخانه برق نيز از تونل دهانه شهر تأمين مي شود.
محوطه غربي: در اين محوطه 21 آسياب قرارداشته كه آب مورد نياز اين آسيابها از تونل سه كوره تأمين مي شده است راه ورود به محوطه غربي از طريق پلي موسوم به دوپلون مي باشد. آسيابهاي اين محوطه در دو نوع شيبي و تنوره اي ساخته شده اند.علاوه بر آسيابها، كارخانه يخ جولازاده(1334) و يك تلمبه خانه آب نيز موجود است. در زير پلكان موجود در محوطه غربي(اين پلكان راه ارتباطي بافت قديم شهر با محوطه غربي بوده است) و بر بام آسياب موسوم به لوعلي ساختماني با پلان مربع و سقف گنبدي شكل به سبك آتشكده ها قراردارد كه به نمازخانه منسوب مي باشد. در انتهاي محوطه موسوم به سيكا قرار دارد. كه ورود به اين اتاقكها از طريق پلكانهايي كه در صخره تعبيه شده اند تأمين مي شود.

سیکا(میراث فرهنگی)



محوطه غربی
كاربردهاي محوطه آسيابها
1.استفاده از نيروي پتانسيل آب براي چرخاندن آسيابها و خرد كردن گندم مورد نياز شهروندان علاوه بر اين در مكان كارخانه ارده كشي و برنج كوبي قرار داشته است.
2.بالا آوردن آب و هدايت آن به سمت زمينهاي پايين دست شهر و باغهاي اطراف با استفاده از كانالهاي موجود در بند گرگر
3.اين محوطه داراي  كاركرد صنعتي و مركز توليد صنايع دستي بوده است.
4.وجود پل بند گرگر در شمال محوطه آبشارها راه ارتباطي ميان دزفول و جاده قديم اهواز بوده است.
5.مهار كنترل حركات و نوسانات حجم آب مورد نياز از طريق ايجاد كانال با دهانه متفاوت و زدن دريچه در مسير براي آبرساني به شهر و تنظيم آب مورد نياز آسيابها است.
6.وجود بند گرگر و محوطه عميق آسيابها بعنوان يك ديواره تدافعي و نظامي در اطراف شهر قرار داشته و باعث يك نوع سد و مانع در مقابل بيگانگان كه قصد تعرض به شهر راداشته.
7.وجود تونل هاي تهويه هوا در جوار صخره اي اين محوطه كه به خانه هاي مسكوني اطراف مرتبط بوده و در گرماي طاقت فرساي خوزستان هواي خنك و مطبوع به شبستانهاي خانه ها راه پيدا مي كند.

آسيابهاي موجود در محوطه
آسيابهاي موجود در محوطه دونوع مي باشند:
1-نوع قديمي تر كه در حال حاضر بلا استفاده هستند آسيابهاي نوع شيبي مي باشند.
در این آسياب انرژي لازم براي گرداندن چرخهاي آسياب از طريق شيب تأمين مي شود. به اين صورت كه آب توسط كانالهايي به درون يك محوطه كه داراي شيب بسيار تندي مي باشد سرازير مي شود. در قسمت انتهايي شيب پره هاي آسياب قرار دارند كه شدت جريان آب باعث چرخاندن پره هاي آسياب مي شود در اين نوع آسياب به دليل اينكه دستكها و شفتهاي آن به صورت افقي مي باشد داراي استهلاك زيادي بوده و مقرون به صرفه نيست.در نتيجه آسيابهاي فوق به نوع تنوره اي تبديل شده است.
2.آسيابهاي نوع تنوره اي.
آسياب تنوره اي در اين نوع آسيابها آب از كانال با ارتفاع زياد وارد حفره مدور مي شود.و در انتهاي حفره يك تونل به قطر 30 الي 40 سانتي متر قرار دارد بعد از خارج شدن آب از حفره با فشار به پروانه هاي جون برخورد مي كند و باعث چرخيدن جون مي شود.( اين نوع آسيابها در فصل پر آبي كارآيي چنداني ندارند چون آب بالا آمده و مانع كار مي شود.)
كانالها و تونلها
قسمت عمده فعاليت آسيابها بر عهده كانالها و تونلهاي مجموعه بوده كه وظيفه هدايت آب از پشت بند گرگر به محوطه را دارند تا بدين صورت آب از طريق كانالهاي فرعي به مصرف آسيابها برسد.
در مجموعه آبشارهاي شوشتر سه تونل بزرگ آب بر موجود مي باشد. هر سه تونل، آب نهر گرگر را از پشت بند گرگر به درون محوطه آبشارها هدايت مي كنند و تعداد زيادي كانال فرعي از اين تونل و كانالها پس از ورود آب به محوطه آبشارها از آنها منشعب مي شود كه به مصارفي همچون گرداندن چرخ آسيابها و آبياري اراضي پائين دست مي رسند.
تونل بُلِيتي: از آنجايي كه اين تونل از زير محوطه اي به نام بليتي عبور مي كند به تونل بُلِيتي معروف است. كار اين تونل آبرساني به آسيابهاي شرقي محوطه آبشارها از طريق كانالهاي فرعي و آبياري اراضي پائين دست از طريق نرِها مي باشد (از نظر لغوی کلمه نر از نهر گرفته شده و در اصطلاح تونلهای فرعی کوچکی هستند که ابعاد آنها به اندازه ارتفاع قد و عرض شانه های یک انسان می باشد. نرها که معمولا از کانالها و تونلها منشعب میشوند برای آبیاری اراضی دوردست و آبرسانی به خانه ها بکار برده میشوند.). ورودي اين تونل در بالاترين ارتفاع از سطح آب رودخانه گرگر واقع شده است و در نهايت، ورودي آن از دو تونل دهانه شهر و سه كوره بالاترمي باشد و اين اختلاف سطح باعث شده تا تونل بليتي بعنوان سرريز دو تونل ديگر عمل كند و فقط در هنگام پرآبي رودخانه گرگر در اين تونل آب جاري شود. از تونل بليتي تعدادي كانال فرعي منشعب مي شود كه تعدادي ازآنها با مشخصات نِير و جهت آبياري اراضي پائين دست و آبرساني به منازل استفاده مي شده، كه درحال حاضر تمامي اين نيرها مسدود و فقط مسير يكي از آنها باز مي باشد. و تعداد ديگري از اين كانالهاي فرعي براي گرداندن چرخ آسيابهاي ضلع شرقي همانند آسياب راتق و حاج مندل استفاده مي شده اند. بزرگترين خروجي با نام طوف ديدي فقط در سه ماه پر بارندگي يعني ماههاي آذر، دي و بهمن جاري مي شود و ديگر خروجي ها با نام هاي داراب خان و دو برادران در ساير ماهها كه تونل آب داشته باشد نيز جاري هستند. تونل بليتي داراي 17 هواكش يا «سي سرا» است كه در طي سالهاي اخير بازگشايي شده اند.
كانال دهانه شهر: سطح كانال دهانه شهر از سطح تونل بليتي پائين تر و از كانال سه كوره بالاتر مي باشد. ورودي اين كانال در قسمت شمال شرقي پل بند قرار دارد و به ضلع شرقي محوطه مي رسد .
كانال سه كوره: در اصطلاح محلي به راههاي ارتباطي كه بين شوادانهاي منازل مختلف وجود داشته و بعنوان عبور و مرور و ايجاد ارتباط زيرزميني در فصل گرما بين همسايه ها بكار مي رفته كوره گفته مي شود. يكي از تونلهاي محوطه كه از گوشه غربي پل بند گرگر شروع مي شود تونل سه كوره است و بدليل اينكه ورودي آن از سه قسمت تشكيل شده به سه كوره معروف شده است. ورودي اين كانال در قسمت شمال غربي پل بند گرگر قراردارد و اين كانال با عبور ازقسمت غربي پل بند به ضلع غربي محوطه مي رسد كه البته در مسير حركت خود در زير پل بند كانالهاي انحرافي دارد، كه آب را به قسمت شمالي محوطه هدايت مي كنند، كه اين آب براي بكار انداختن آسيابهاي شمالي استفاده مي شود. بدليل قرار گرفتن ورودي اين كانال در پائين سطح رودخانه، در تمام ماههاي سال درآن آب جاري مي باشد. خروجي اصلي آن به لوفا (يا حجار) معروف مي باشد.(در زبان محلي به آبي كه با شدت حركت كند و توليد موج كند لوف گفته مي شود و لوفا در واقع جمع كلمه لوف مي باشد). ساير كانالها كار تأمين آب آسيابهاي ضلع غربي را كه تعداد آنها 20 عدد مي باشد انجام مي دهند.در مسير اين كانال هواكش هاي متعدد وجود داشته كه امروزه بجز يكي از آنها كه در شوادان خانه آقاي شرافتمند قرار دارد ساير هواكش ها توسط اهالي مسدود شده اند.
پل هاي محوطه
در محوطه آسيابها دو پل نسبتاً بزرگ قرار دارد. كه اولي «پل بند گرگر» مي باشدکه ان را مربوط به دوران ساسانی دانسته اند و پل دوم به نام پل «دو پولون» معروف است كه راه ارتباطي با محوطه غربي مي باشد و از سازه هاي آبي هخامنشي است.

ورودي ها
ورودي ها از اجزاي اصلي مجموعه به شمار آمده كه امكان ايجاد دسترسي به مجموعه را ميسر مي ساخته، با توجه به سطح پائين مجموعه آسيابها از زمينهاي اطراف، ايجاد دسترسي فقط بوسيله پلكان امكان پذير بوده.
مجموعه ورودي ها از سه ورودي اصلي شمالي، غربي و شرقي تشكيل شده است:

1- ورودي غربي(پلكان غربي): راه دسترسي بافت كهن و منازل اطراف با مجموعه است. با استفاده از اين پلكان اهالي منطقه آب شرب مورد نياز خود را بوسيله مشك تأمين مي كرده اند. مشخصه اين پلكان استفاده از عوارض طبيعي زمين مي باشد. بطوريكه عرض پلكان با توجه به عوارض زمين از 5/1 تا30/2 متر متغيير بوده است. همچنين در آن از قطعه سنگهايي با ابعاد متغييركه از جنس ماسه سنگ بوده استفاده شده و ملات بكار رفته در پلكان گل و يا مخلوط گل و آهك مي باشد.

2-ورودي شمالي(ورودي اصلي): پلكان اصلي در قسمت شمالي با حالتي شيب دار واقع شده است كه در گذشته محل عبور احشام باربر بوده است. اين پلكانها از زير ساباط ورودي ضابطون مي گذرد(ضابطون به مأموريني گفته مي شد كه از طرف حاكم شهر در زير اين ساباط مي ايستادند و از صاحبان احشام باربر ماليات دريافت مي كردند). يك شاخه پلكان از قسمت شرقي منشعب مي شود كه به سمت كارخانه برق هدايت مي شود .«اين پلكان كه در سال 1332 درعرض 48 ساعت براي بازديد اختصاصي شاه از كارخانه برق ساخته شده است ، به پلكان شاهي معروف است.»

3-راه ارتباطي ضلع شرقي به بافت شهر: اين مسير كه بصورت شيب بوده، بيشتر براي رفت و آمد احشام باربر براي حمل و نقل بار به آسيابهاي ضلع شرقي مورد استفاده قرار مي گرفته كه بمرور زمان بر اثر خاكريزيهاي غير مجاز بصورت شيب نامناسب در آمده است.

ساباط
ساباط، معبرهايي با پوشش طاقدار و تزئينات آجر كاري هستند. در مجموعه آبشارها از دورانهاي گذشته دو ساباط موجود بوده:
ساباط ورودي معروف به ساباط ضابطون. وساباطي كه در ضلع غربي محوطه و بعد از دوپلون يعني در محدوده آسيابها قرارداشته است. اين ساباط بعنوان استراحتگاه مراجعين به آسيابها استفاده ميشده و همزمان با تخريب آسيابها در سالهاي اخير از بين رفت.

محوطه ابشارها در1880 (میراث فرهنگی)

محوطه ابشارها در1980(میراث فرهنگی)

منابع :
1.سایت www.savepasargad.com
2.میراث فرهنگی شوشتر