چکیده
باغی با عناصر عجیب با بنایی چهار طاقی در میان آبهای به ظاهر راکد استخر که دو چهره متفاوت در فصل های سرد و گرم از خود نمایان می کند به گونه ای که در زمان آبگیری استخر کاملا در آب فرو می رود و به صورت جزیره ای در وسط آب دیده می شود و در سایر زمانها به صورت بنایی دو طبقه با ظاهری آرام و متین رخ می نماید.
این بنای عجیب که به عنوان استراحتگاه شاهان صفوی بوده است کاربردی جالبی در حفظ و پویایی مجموعه استخر داشته است.کاربردی منطقی با مهندسی دقیق و حسابگرانه.
زیبایی فرم و عملکرد با هندسه ی خیره کننده در وسط استخر با کاربرد مهندسی در زمینه سد و حفاظت آن و محاسبه دقیق حرکت و نفوذ جریان آب همراه شده است.
آنچه که در این مقاله به آن پرداخته می شود چگونگی هماهنگی و همراهی فرم با عملکرد و کارکرد های مهندسی سد و نظام گردش آب در این باغ می باشد.
کلمات کلیدی:باغ-چهار طاقی-استخر-مهندسی سد-عباس آباد بهشهر

مقدمه:
به فاصله ی 9 کیلومتری جنوب شرقی شهر بهشهر بر فراز ارتفاعات البرزو در میان جنگلی انبوه بعد از روستای التپه(علی تپه)مجموعه ی تاریخی عباس آباد بهشهر واقع است.باغ تاریخی عباس آباد بهشهر بر بالای تپه طبیعی احداث گردیده است. بدین ترتیب که مهندسین دوره ی صفوی با بریدن تپه وایجاد پله وصفه باغ مطبق و پلکانی را ایجاد نموده اند و در بالاترین قسمت تپه اقدام به عمارت سازی نموده بودند که بر اساس شواهد به دست امده یکی از بی نظیر ترین باغ های ایرانی می باشد. علاوه بر عمارت سازی مذکور درقسمت تراس مرکزی حوض بزرگ در مرکز وحوض های کوچکتر دراطراف احداث نمودند.بر اساس سطح شیب دار و همچنین لوله های سفالی آب از فرادست از حوض مرکزی به صورت فواره ظا هر میگشته ومابقی از طریق لوله های سفالی حوض های جانبی را پر می کرده است .مجموعه ی مذکور شامل : سد، دوبرج آجری ، باغ ، حمام ، محوطه ی ایستگاه توزیع آب ،محل احتمالی کاخ ، آسیاب آبی، مراکز صنعتی ،جاده های سنگفرش و . . . می شده است که به سال 1020 تا 1021 هجری قمری همزمان با تاسیس شهر اشرف البلاد (بهشهر )و به دستور شاه عباس اول صفوی بنا شده است. معماری باغ بر بالای تپه وتقریبا به سمت قبله احداث گردیده است که بر اساس شواهد موجود طلوع وغروب افتاب در باغ نمایان بوده است وقرینه سازی در معابر وکانال های آب رسانی موجب زیبایی آن میشده است. این مجموعه دارای وسعتی حدود5300 هکتارمی باشدبااینکه اکثر بخشهای مجموعه باتوجه به اقلیم منطقه دستخوش فرسایش شده اما در وجب به وجب آن درسهایی برای آموختن ونکاتی برای کشف وجود دارد .ازین رو دراین نوشته به توضیح عملکرد چهارطاقی موجود در دریاچه و نظام گردش آب درآن بسنده شده است.
باغ های متعددی ازدوره صفویه به خصوص در حوزه جنوبی دریای خزر در شهر بهشهر
برجای مانده است اما باغ عباس آباد به چنددلیل متمایز از باغ ایرانی است:
عدم شباهت پلان باغ باسایرباغ های ایرانی هم دوره یاقدیمی تر ازخود.
عناصرواجزای تشکیل دهنده باغ ایرانی درعباس آبادازلحاظ معماری به اوج خودرسیده است که به عنوان نمونه میتوان به به وجود دوبرج آجری و استخراشاره کرد که درهیچ باغ ایرانی به چشم نمیخورد.

 تصویر 1 –چهار طاقی میان استخر

 تصویر 2-یکی از برج های آجری اطراف استخر

آب :

آب این مایه حیات ازدیرباز نه فقط دستمایه ی بازیهای کودکانه که اساس شکل گیری شهرها ومعماری دوره های گوناگون بوده است الهه ای که درادیان گوناگون پرستش شده وبارها برجاری بودنش دربهشت کتاب آسمانی مان نوید داده شده است.آبگیر نقش کاسه های سفالین4000 ساله ای است که بعدها به صورت طرح نمونه ی باغ های ایرانی درآمد.آنچه می خوانیم بازی تازه ایست ازگردش آب در بهشت های کوچکی که معماران صفوی برای التیام بخشیدن به زخم رانده شدن ازبهشت و به یاد آوردن آنچه ازپردیس درذهنمان مانده بنا نمودند.آب اساس شکل گیری اکثر باغ های ایرانی ست.(ایجادباغ بدوی آب مخصوص ایالت خراسان وشمال شرقی ایران است.)صدای آب همیشه برای ایرانیان مطبوع و دلپذیر بوده است.دربنای عباس آباد این زیبایی درفواره ها و آبشره هایی که مسیر باغ و دریاچه و حمام رابه هم متصل مینمودبه کمال رعایت شده ضمن اینکه این آب جهت گردش آسیابی دربالادست تامین آب حمام و همچنین به عنوان منبع ذخیره آب به صورت سد استفاده می شد.
مشخصات چهار طاقی دریاچه مصنوعی:
در میا ن مرکز دریاچه مصنوعی عباس آباد بهشهر بنایی آجری به شکل چهار طاقی وجود دارد که زمانی سطح فوقانی آن بستر بنایی با مصالح چوب وسقفی سفالی را تشکیل می داد. چهار طاقی مذکور در زمان آبگیری سد به زیر آب می رود وتنها سطح فوقانی آن بسان جزیره ای بیرون از آب قرار می گیرد . اساس چهار طاقی بر روی 8 جرز در پیرامون و1 جرز در مرکز بنا گردید. ابعاد جرزها به صورت تقریبا 4*4 متر میباشد که بر روی یک سکو قرار گرفته اند. آنچه مهم جلوه میکند عدم وجود پله آجری در بنا واطراف چهار طاقی می باشد این امکان وجود دارد که اول بنای فوق جهت مقاوم سازی سد احداث گردیده باشد ومجددا با توجه به آبگیری سد به آن کاربری تفریحی داده باشند. براساس بررسیهای مکرر میدانی که انجام پذیرفته میتوان گفت آب دو چشمه مهم قوری چشمه وسرچشمه را ازفرا دست بر اساس اختلاف سطح شیب دارو همچنین با به کارگیری ظروف مرتبطه تنبوشه که توسط دیوار اجری محافظت می گردید وآب را به قسمت فوقانی هدایت می نموده اند. احتمالا بر اساس اختلاف ارتفاع دو چشمه مذکور نسبت به چهار طاقی وهمچنین قانون ظروف مرتبطه، تنبوشه آب به صورت فواره حوض مرکزی را پر می نموده است وآنگاه سر ریز آب آن توسط آب راه ها به حوض های دیگر تقسیم وسپس مازاد آن از چهار طاقی به داخل استخر می ریخته است. جهت کاربری تفریحی عمارت داخل استخر, دسترسی به آن از طریق یک پل چوبی اسکله مانند که در جهت شمال بنای مذکور ایجاد نموده بودند امکان پذیر می گردید. اما بنای عمارت علاوه بر کاربردی تفریحی دارای کاربری علمی وفنی در سد سازی بوده است.
بنای عمارت از 8 جرز در پیرامون ویک جرز درمرکز بوده جرزمرکزی آن دارای خلل و فرج شبکه ای مرتبط به هم میباشدکه در مواقع ضروری به صورت یک سوپاپ عمل می کرده است بدین گونه اگر بعد از بسته شدن دریچه های سد وآب گیری مخزن آن اگر به سد فشار می آمد ویا اگر سد اندکی حرکت می نمود مهندسین سازه سد ، آب را از دریچه های سد خالی نمی کردند بلکه تخلیه آب را از مرکز مخزن سد انجام می دادند. به طور مثال اگر تخلیه آب در موقع اضطراری از طریق دریچه سد انجام می پذیرفت فشار وهجوم آب برای تخلیه شدن خود عامل مهم در سرعت بخشیدن به تخریب سد بوده است برای پیشگیری تخریب سد در مواقع ضروری (بعد از آبگیری )وجود همان چهار طاقی با جرز مشبک مرتبط به هم ضروری می نماید بدین ترتیب با ساخت چهار طاقی وجرز مشبک وسط سد از تخریب سد جلوگیری نموده اند. به تصویر 3-جرز های مشبک در چهار طاقی میان آب
گونه ای که آب را از مرکز مخزن به وسیله ی همان جرز مشبک مرکزی چهار طاقی مکش وسپس آب را از طریق کانالهایی که در زیر سد موجود می باشد به پایین دست (حدود 200 متری) هدایت می نمودند تا اینکه از فشار آب بر دهانه سد می کاستند .

 

 تصویر 4-چهار طاقی و برج آجری در زمان آبگیری سد

 تصویر 5-چهار طاقی در زمان آبگیری سد

مقایسه باغ از نظرظاهری بانمونه های مشابه:
این باغ تاریخی از نظر ظاهری شباهت هایی با ایل گلی تبریز و چشمه علی دامغان داردبدین صورت که یک عمارت درمیان دریاچه ای مصنوعی بنا گردیده است.(لازم به ذکراست که نمونه های فوق باتوجه به تاریخ ساخت ازمجموعه عباس آبادالگوبرداری نموده اند)اماچیزی که مجموعه عباس آبادراسرآمددومجموعه فوق معرفی مینماید ترکیب اعجاب انگیز عملکردوزیبایی ست چیزی که درمعماری امروز اگر گم نشده باشد یقینا کمرنگ شده است.

مقایسه عملکرد چهارطاقی عصرصفوی بانمونه های امروزی:
بزرگ‌ترين سرريز نيلوفري جهان در سد «مانتي سلو» در كاليفرنيا قرار دارد. اين خروجي قيفي شكل هنگامي كه ظرفيت سد به حد نهايي خود برسد، مي‌تواند در هر ثانيه تا 1370 مترمكعب آب را ببلعد و به پايين دست منتقل كند.
اين نوع سرريز اساساً يك قيف بتني بزرگ با قطر 22 متر است كه در پايين به قطر 8 متري مي‌رسد واضح است كه شنا كردن در نزديكي حفره ورودي ممنوع و البته احمقانه است! موانعي براي جلوگيري از نزديك شدن شناگران و قايق سواران به دهانه سرريز تعبيه شده‌است. همچنين زمين‌هاي اطراف سرريز حصاركشي شده‌اند.در طول ماه‌هاي خشك سال كه سطح آب درياچه سد به اندازه كافي پايين باشد، اسكيت‌بازها و دوچرخه سواران از خروجي سرريز به عنوان محلي براي تمرين استفاده مي‌كنند.

 

 تصاویر 6و 7و 8-نمونه هایی از سر ریز های نیلوفری در نقاط مختلف جهان

سرريزهاي نيلوفري مانند چاهك‌هاي تخليه حوض عمل مي‌كنند؛ منتهي در ابعاد بزرگ‌تر. ضمن اين‌كه چاهك‌هاي تخليه در كف حوض قرار دارند اما سرريز‌ها داراي ارتفاع مشخصي هستند كه اگر سطح آب درياچه پشت سد از حدي بالاتر برود، به جاي اين‌كه آب از روي بدنه سد عبور كند(كه ممكن است منجر به صدمه ديدن سد شود)، از داخل سرريز عبور مي‌كند و به صورت هدايت‌شده به پايين‌دست منتقل مي‌شود. اگر در ساختگاه سد جاي كافي براي احداث سرريز‌هاي معمولي (سرريزهايي كه مثل سرسره‌ هستند) نباشد از سرريزهاي نيلوفري استفاده مي‌شود. اين سرريزها در بالا مانند يك قيف هستند و توسط يك لوله بتني كه در انتهاي قيف قرار دارد آب را به پايين‌دست سد منتقل مي‌كنند. سد شيروان در ايران داراي سرريز نيلوفري است.چارطاقی معماران صفوی نیزعملکردخروجی های نیلوفری آب رابه همراه تصویری رویایی منظری دل انگیز وصدای روح نواز موسیقی آب به همرا داشته است.چنانچه شاه عباس اول تخت پادشاهی خودرادراصفهان رهاکرده رنج سفررابه جان می خرید وهردوسال یکبار به این منطقه سفرمی کردو نوروز رادرآن مکان زیبا میگذراند.

منابع:
ویلبر،دونالد ،”باغ های ایرانی و کوشک های آن”،ترجمه مهین دخت صبا،انتشارات علمی و فرهنگی ، تهران،1383
موسوی نسب ،عبدالوهاب ،”باغ در بهشت-کاخ باغ عباس آباد بهشهر”انتشارات گنجینه هنر،تهران،1385
انصاری ، مجتبی – محمودی نژاد ، هادی،”باغ ایرانی تمثیلی از بهشت”نشریه هنرهای زیبا،شماره 29،تهران، 1386

Moradi , A _ Taheri , P_ Pishehvar , J _ “Estate of Safavi architects utilization from garden making to keep Sustainable architecture In Bagh-e-shah, Behshahr and its central palace”_ International Forum on Islamic Architecture and Design _ University of Sharjah _ UAE _2008