بررسی پلان کاشت و نقش گیاهان در باغ‌های مصری

چکیده:
تمدنی که در منطقه کنونی مصر در حاشیه رود نیل شکل گرفته است؛ در زمره کهن‌ترین تمدن‌ها – از حدود ۴ هزار سال قبل از میلاد- به شمار می‌آید. مصر باستان سرزمین فراعنه بوده و آثار تاریخی برجسته‌ای چون اهرام سه‌گانه و نیایشگاه بزرگ را از آن دوران به یادگار دارد. هواي مصر تقريباً در تمام فصل‌ها غبار آلود است. علاوه بر گرد و غبار، ذرات معلق شن نيز هواي بياباني مصر را همراهي می‌کنند. آب و هواي مصر در نقاط مختلف کشور متفاوت است. تابستان‌ها صحرا ها هوایی گرم دارند و ساير نواحي خشک و مرطوب اند. بنابراین ساخت باغ و ایجاد فضایی دل انگیز و مطبوع همواره در این کشور از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده است. سابقۀ باغ و باغ سازی در تمدن‌های بین‌النهرین و مصر از 3000 سال قبل از میلاد مشهود است. در این مقاله ابتدا اشاره‌ای مختصر به خصوصیات کلی باغ‌های مصری شده و در ادامه به طور اختصاصی به بررسی پلان کاشت و نقش گیاهان در این‌گونه باغ‌ها پرداخته می‌شود. در این راه از کتب و مقالات مرتبط بهره گیری خواهد شد و در نهایت در بخش جمع بندی خصوصیات اصلی کلیۀ فضاهای سبز در این باغ‌ها ذکر خواهند شد.
کلمات کلیدی : باغ، مصر،گیاهان، کاشت، خصوصیات.

مقدمه:
در تاریخ شهر نشینی و یکجا نشینی، علاوه بر بابل، بین‌النهرین، شرق ایران- هیرمند، حاشیه رود گنگ، … یکی از نقاط مهم قابل زندگی سرزمین مصر و اطراف رود نیل تعریف شده است. وجود رود نیل در این منطقه گذشته از زمینه‌ای مناسب برای زندگی اولیه، انسان را به شغل کشاورزی و بهره برداری از آب رود نیل تشویق نموده است. 2 این امکان بستری برای فعالیت روزمره او فراهم کرد که کم کم علاوه بر رفع نیازهای معمول و انجام کشاورزی، باغ‌های اولیه نیز شکل گرفته و به مرور به تنوع و گونه‌های آن افزوده شده است. بدین ترتیب که سابقه باغ و باغ سازی در مصر به هزاران سال قبل از میلاد مسیح بر می‌گردد. اگر چه سرزمین گرم و سوزان مصر همراه با بادهای تند ماسه‌ای داغ، رشد باغ سازی را کند می‌نمود اما با شکل گیری اولیه شهرها این علاقه ساکنان به کاشت گیاه، گل و باغچه به یک سنت تبدیل شد تا جایی که به مرور اغلب خانه‌ها و محلات تبدیل به محیط‌هایی توام با گل و باغچه شدند و رفته رفته این رسم به سایر قسمت‌ها و شهرها منتقل شد. به طوری که امروزه کمتر کسی است که یادی از کشور کهن و دیر پایه و تمدن مصر داشته باشد و نگاهی به باغ و باغ سازی آن ننماید. بدیهی است با توجه به نوع آب و هوا و اقلیم مصر، برای باغ سازی و استفاده از گل و گیاه، انواع گیاهان و درختان مناسب با این اقلیم در نظر گرفته می‌شود که به تفصیل در قسمت‌های بعدی اشاره شده است.
خصوصیات باغ‌های مصری
باغ‌ها در مصر باستان یکی از اجزای ضروری زندگی مردم بودند که در جلوی خانه‌ها و معابد آنها دیده می‌شدند. تفکر حاکم این بود که حتی خدایان هم از باغ‌ها لذت می‌بردند چنانچه برخی از باغ‌های مصر باستان به صورت نمادهای مذهبی درآمده بودند. نمونه‌های برجای مانده از آن دوران تنها محدود به دیوارهای پیرامونی باغ‌ها شده و از این رو متأسفانه تنها منبع قابل استناد جهت بیان خصوصیات باغ‌های مصری، محدود به نقاشی‌ها و نقش برجسته‌های دیوارهای مقابر فراعنه است.
در اینجا ابتدا نمونه‌ای از یک باغ مصری آورده شده و سپس به بررسی خصوصیات این‌گونه باغ‌ها پرداخته می‌شود:
نمونه موردی : باغ آمون حوتپ
در این بخش به بررسی باغ آمون حوتپ پرداخته می‌شود. قسمت اصلی این باغ کرتهای انگور در مرکز باغ است و عمارت در پشت کرتها واقع شده است. دو آلاچیق زیبا در کنار کرت های انگور ساخته شده که چشم انداز زیبایی با گل‌های پیرامونی اش فراهم آورده است. دو عدد استخر به عنوان نظر گاه آلاچیق‌ها، در جلوی آلاچیق‌ها قرار دارند که اطراف آنها چمن کاری شده و لوتوس و اردک‌ها در آنها شناورند.
همچنین دو استخر دیگر دقیقاً خلاف جهت استخرهای مذکور در باغ و به صورت قرینه قرار گرفته‌اند. در خیابان بندی باغ از سه نوع درخت افرا، نخل و انجیر بهره گرفته شده است و باغ توسط ردیف‌های درختان به قطعات کوچک‌تر تقسیم شده است.
ویلای آمون دارای یک دروازۀ ورودی بزرگ است که فضایی به عنوان اتاق پذیرش در کنار درب قرار داشته تا ورود و خروج مراجعین را کنترل کند. اطراف باغ توسط دیوارهای قطور پوشانده شده است. استخری بزرگ به موازات رود نیل در قسمت ابتدای ورودی باغ وجود دارد که توسط درختان نخل و افرا احاطه شده است. در فاصله بین معبد و در ورودی زمین‌های کاشت مو (کرت انگور) و نیز چهار باغ میوه قرار دارد. مسیری نیز در وسط قرار گرفته است که کوتاه‌ترین مسیر را به معبد مشخص می‌کند.
نکته بسیار مهم در این باغ پلان قرینه آن می‌باشد. کرت انگور در مرکز باغ و چهار استخر در اطراف به صورت قرینه هستند. همچنین تمامی خطوط درخت‌کاری شده باغ در جهت معماری آن بوده و همچنین یک قرینه سازی، کل باغ را در بر گرفته است. باغ به هشت قسمت تبدیل شده که فقط در اندازه متفاوتند.
با توجه به بررسی بالا و بررسی باغ‌های دیگر می‌توان از ویژگی‌های این باغ‌ها به موارد ذیل اشاره نمود :

  1. پلان قرینه
  2. وجود دیواری قطور یا ردیفی از درختان پیرامون باغ جهت محافظت از گزند غارت، حمله حیوانات و طوفان‌های شن
  3. طراحی فرمال (دارای قانون مشخص) و هندسی
  4. استخری مستطیل یا T شکل در جلوی عمارت یا در محور طولی که جنبه عملکردی نداشته و بیشتر تزیینی (دکوراتیو) بوده است.
  5. آلاچیق در محور اصلی یا اطراف استخر
  6. تقسیم بندی باغ توسط کرت ها یا ردیف‌هایی از درختان
  7. کاشت انواع درختان میوه
  8. کاربرد سایه و آب در باغ‌ها به دلیل اقلیم بسیار گرم و خشک مصر
  9. تاکیدی خاص بر احجام و تندیس‌های اعتقادی و مجسمه‌های فراعنه
  10. تأمین آب از طریق کانال‌هایی که از نیل کشیده می‌شدند
  11. کاشت گیاهان در باغچه‌های متقارن و منظم
  12. ورودی مشخص
  13. عمارت در انتهای باغ
  14. حضور پرندگان و حیوانات در باغ (مرغابی، ماهی و …)
  15. ساختن باغ براساس سمبل و نمادها

گیاهان در باغ‌های مصری
با وجود اقلیم گرم و خشک منطقه، ترکیب، تناسب، نظم هندسی و ملاحظه­ی دقیق طبیعت، مشخصه تمامی هنر مصری است و هیچ چیز در هنر مصری احساس دیمی بودن و تصادفی را القا نمی‌کند. این تناسبات در پلان کاشت و استفاده از گیاهان نیز با دقت تمام وارد شده بود. سیستم باغ سازی مصر باستان به این صورت بوده است که باغ‌ها با کانال‌های آبی که نخل‌های کوتاهی کنار آنها کاشته شده بودند؛ به قسمت‌هایی متعدد به صورت شطرنجی تقسیم می‌شدند و فضای درونی این قطعات مسطح مستطیل شکل، توسط فرم‌های منظمی از کاشت گیاهان پر می‌شدند. درختان کوچک‌تر در کنار استخر کاشته می‌شدند و درختان بزرگ مانند نخل، در ردیف‌های خارجی قرار داشتند. این نظم، پرسپکتیوی طبقه طبقه را از مرکز باغ به وجود می‌آورد. ( البته گاهی اوقات بیشتر از یک استخر وجود داشت). طریقۀ کاشت درختان نیز بسیار عملکردگرا بوده است. تیره ترین درختان که انجیر مصری و گروه نخل‌ها هستند؛ به خاطر تراکم بالایی که دارند؛ به عنوان درختان سایه انداز در باغ استفاده می‌شوند. در پس آنها درختان کوچک‌تر از قبیل انار و انجیر بوده و در پس همۀ آنها کرت های بزرگ انگور قرار داشته است.
باغ‌های مصری را می‌توان بر اساس نوع گیاهان آن نیز طبقه بندی کرد. از جمله می‌توان به باغ دارویی، باغ سبزیجات، باغ کرت انگور و … اشاره کرد. در این میان باغ سبزیجات در تمام دوران پادشاهی از اهمیت زیادی برخوردار بوده است به طوری که فقط در پادشاهی میانه (2040 تا 1650 قبل از میلاد) حضورشان کم‌رنگ بوده است.
باغ‌های کرت انگور نیز قوانین خاص خود را برای آبیاری، کشاورزی و محافظت در برابر حمله پرندگان داشته است. در ابتدا سلسله چهارم و پنجم (اواخر پادشاهی کهن به سال3200 تا 2040 قبل از میلاد) از داربست برای نگهداری بوته‌ها (درخت‌های انگور) استفاده می‌کردند ولی در پادشاهی میانه (2040 تا 1650 قبل از میلاد)  آلاچیق‌ها جایگزین داربست‌ها شدند که زیبایی و صفای خاص خود را به باغ  می‌بخشیدند. در پادشاهی جدید (1650 تا 1070 قبل از میلاد)  کرت های انگور در مرکز باغ بوده و عنصر اصلی تمام باغ‌ها بوده است.
در تصاویری که از پادشاهی قدیم به دست آمده اغلب گل‌ها لوتوس بوده است. ولی در نقاشی‌های دوره پادشاهی میانه و جدید تعدد گل‌ها زیاد می‌شود. البته لوتوس کماکان وجود دارد و علت این امر آن بوده است که فرعون و ملکه، گل‌ها و گیاهانی را با کشتی وارد مصر کردند. در این دوره کاشت نیز پیشرفت کرده و به صورت قرینه در آمده است. گل‌ها و نقوش گیاهی کم کم در معماری مصر نیز وارد شدند لذا در تزیینات داخلی و خارجی از نقش گل استفاده می‌کردند. از جمله ستون‌هایی که به شکل گل بودند. در میان تمام گیاهان دو گونه لوتوس و پاپیروس به صورت نمادین بوده و در باغ سازی جنبه سمبلیک داشتند. چنانچه پاپیروس نمادی از منطقه مصر سفلی و لوتوس نمادی از مصر علیا بود.
هنوز دقیقاً مشخص نشده که دانه‌ها را با چه نظمی می‌کاشته اند. ولی کاشت گل‌ها به صورت ردیفی بوده است و سبزیجات نیز در باغچه‌های مستطیل شکل کاشته می‌شده اند. پاپیروس در هنگام کاشت به صورت کاملاً منظم بوده، ولی گیاهان دیگر با فرم طبیعی و حرکت اتفاقی کاشته می‌شدند. در سلسله چهارم و پنجم و حتی در دوران پادشاهی میانه شواهدی به دست آمده که در نقشۀ باغ‌ها تاکید زیادی به جای کاشت درختان و کرت های انگور و گیاهان می‌شده است.
باغ‌های مصری شامل درختان و گیاهان مختلفی بودند. درخت افرا قدیمی‌ترین گونۀ گیاهی این باغ‌ها بوده است. دو نوع نخل رایج به نام‌های  doum (دام) و  palm date palm(پالم دیت پالم، نوعی درخت خرما)  در مصر کاشته می‌شد که از نوع date (خرما) به وفور در باغ‌ها یافت می‌شود. از درختان مهم دیگر می‌توان به درخت انجیر مصری، انار، پسته و عناب اشاره نمود. همچنین درختان بید، آکاسیا و گز نیز در این باغ‌ها یافت می‌شدند. به طور کلی حدود 18 گونه از درختان به وسیلۀ مصریان باستان کاشته می‌شد. گل‌ها نیز فراوان و شامل آفتاب گردان، گل‌های ذرت، رز، زنبق، سوسن، گل تلگرافی، گل یاس، میخک، پیچ رونده، نرگس، پاپیتال، مرزنگوش، حنا، برگ بو، داوودی و خشخاش بودند. البته پاپیروس، نیلوفر آبی و مو نیز وجود داشت.
در کل باغ‌های مصر باستان فقط جهت تفریح نبوده اند بلکه معانی نمادین بسیاری به وسیلۀ درختان که هرکدام نمادی از خدایی بودند؛ را به نمایش در می‌آوردند. البته باغ‌ها جهت تولید غذا نیز کاربرد داشتند و سبزیجات و شراب نیز از آنها تهیه می‌شده است.
نتیجه‌گیری
مصر کشوری با اقلیم گرم و خشک استوایی است که ایجاد فضایی مطبوع از گذشته‌های دور همواره در آن مورد توجه بوده است. مسیر پیرامونی رود نیل دارای خاکی حاصلخیز بوده و بعلاوه استفاده از آب نیل جهت باغ سازی سبب شده که حاشیۀ نیل مهد پیدایش باغ و باغ سازی در این خطه گردد. این مقاله به مشخصات باغ‌های مصری و علی‌الخصوص نقش گیاهان در این باغ‌ها و چگونگی کاشت آنها اشاره داشت. ملاحظه شد که این باغ‌ها دارای فرمی هندسی و منظم بوده و توسط مسیرهای آب و حوض‌ها به قطعات مستطیل شکلی تقسیم بندی می‌شده اند. فضای باغچه‌ها و گل‌ها در درون کرتهای مستطیلی میانی شکل گرفته و حتی کاشت درختان و گیاهان نیز در درون کرتها در ردیف‌هایی مشخص و منظم صورت می‌پذیرفته است. گیاهان در این باغ‌ها دارای معانی نمادین بوده‌اند و اغلب درختان مثمر و دارای عملکرد مناسب در آنها استفاده می‌شدند من جمله انواع درختان میوه. کاشت درختان با توجه به کوتاهی و بلندی ارتفاع آنها انجام می‌پذیرفت تا پرسپکتیوی موثر در چشم انداز باغ صورت پذیرد. چنانچه قصد باشد حاصل جمع بندی مقاله در چند عنوان کوتاه بیان شود می‌توان به موارد آمده در ذیل اشاره کرد که تشابهات زیادی با ویژگی های باغ‌های ایرانی دارد:

منابع:

برچسب خورده

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *