متن زیر بخشی از سخنرانی پروفسور “یان نوسوم” است که در نشست زیبایی شناسی منظر شهری مورخ 1390/08/09 در موزه هنرهای معاصر ارائه گردید.
شرح سخنرانی:
اگر من بخواهم شناخت کاملی از ژاپن ارائه دهم، این کشور پهناور متشکل از سلسله کوه‌ها و جزایر متعدد با انسانهایی کاملا پایبند به آیین‌ها و فرهنگ‌های بومی است. آنچه را که در این بخش به آن می‌پردازیم راجع به حس مکان و جایگاه آن در ژاپن است.
در این تصویر در نگاه اول نمی‌توان تشخیص داد که این تصویر چه تفاوتی با دیگر شهرها مثل شیکاگو یا پاریس دارد؛ اما آنچه که مسلم است هر تصویر از یک شهر، بیانگر ذهنیت حاکم افراد ساکنان آن در شکل‌گیری شهر است. به همین دلیل بسیاری از کارگردانان و تهیه‌کنندگان در تهیه فیلم‌ها؛ سعی می‌کنند از تصاویر و صحنه‌های مختلفی از شهرهایشان ارائه نمایند که بیانگر احساسات متفاوتی باشد که در آن شهر یا کشور حاکم است. همان‌طور که در بحث قبلی به آن اشاره شد، موضوع منظر شهری تمام وجود انسان‌ها را در بر می‌گیرد و ارتباط آن‌ها را با محیط پیرامونشان را شامل می‌شود.
ساخته‌های ذهنی ما انسان‌ها، بر گرفته از دیدهای عینی ما نسبت به وضعیت جغرافیایی و پیشینه‌های فرهنگی است. در فرانسه در گذشته بهای زیادی به پیشینه‌های فرهنگی داده می‌شد و در این میان وضعیت‌های جغرافیایی مورد غفلت قرار می‌گرفت؛ اما در سال‌های اخیر عوامل جغرافیایی در اولویت کار قرار گرفته است.
در گذشته فرهنگ را ناشی از عوامل جغرافیایی و محدود به قلمرو خاص تعریف می نمودند؛ اما امروزه تکیه بر این است که بین فرهنگ و جغرافیا تعامل وجود دارد و بر اساس این تعامل مشخصات مکانی می‌تواند ادراک گردد.
آنچه که از نقاشی مینیاتور ژاپنی (اتویه)، می‌توان برداشت نمود، آن است که فضای داخلی و خارجی به هیچ وجه قابل تفکیک نیستند و بین این دو فضا یک ارتباط متقابل وجود دارد که دیوارها مانع این ارتباط نیست.
با توجه به این که جهان در یک تحول دائم وجود دارد، دانستن این نکته حیاتی است که عناصر تشکیل دهنده مکان و آنچه را که سبب تبدیل شدن یک فضا به مکان می‌شود، چیست. همان‌طور که می‌دانید در ژاپن دو مکتب عمده وجود دارد که اولی آن شینتویسم است که بیشترین طرفدار و پیرو دارد. در این مذهب اعتقاد به نیروهای موجود در طبیعت است. دیگر آیین مرسوم در بین مردم ژاپن بودیسم است . آیین شینتو در واقع نوعی پرستش طبیعت است از این رو معابد شینتو در طبیعت به‌خصوص در کوهستان‌ها قرار دارد. در فرهنگ ژاپن اعتقاد بر این است که واقعیت از لایه‌های متعدد و متفاوتی تشکیل شده که تلاش انسان واصل شدن به درک عمیق‌تر لایه‌های معنایی است و خانه‌های ژاپنی نیز دارای لایه‌های متعدد فضایی است که نوعی سلسله مراتب را برای ورود از بیرون خانه به اندرون آن به وجود می‌آورد.
اکثر شهرها و روستاهای ژاپن در دامنه کوه‌ها واقع شده‌اند؛ چرا که کوه در آیین شینتو معنای بسیار بالایی دارد و در ژاپن تلاش برای حفظ این کوه‌هاست.
باغ در فرهنگ ژاپن،به نوعی بیان‌کننده ارتباط طبیعت وحشی و طبیعت مصنوع و ساخته دست بشر است هر باغ در ژاپن بیانگر و منعکس‌کننده دوره‌ای از فرهنگ است که در شکل باغ نمود یافته. امروزه تغییرات زیادی به واسطه وسایل ارتباط جمعی در فرهنگ ژاپن اتفاق افتاده است.در این میان این سوال بر می‌آید که هنوز ژاپنی‌ها ارتباطی با فرهنگ گذشته دارند و امروزه مفهوم مکان در فرهنگ ژاپن چگونه تعریف می‌شود. آیا هنوز ارتباطی بین کوه و شهر وجود دارد یا نه؟
معابد ایسه از معابد معروف آیین شینتویسم به شمار می‌رود. در این آیین آنچه که بسیار مهم و مورد توجه واقع است، طهارت و پاکی است. این معابد هر بیست سال یک‌بار در قطعه زمین خالی که در کنار مجموعه قرار دارد بازسازی می‌شود. این بازسازی در ارتباط با دو مفهوم کلی صورت می‌پذیرد که اولا ارتباط با مفهوم پاکی و تطهیر و از طرف دیگرتاکید بر عدم پایداری در حیات است. عدم پایداری و تحول دائم در تمام ارکان آیین شینتو حتی در معماری آن نیز نفوذ دارد.
مسکن ژاپنی با توجه به اقلیم مختص این کشور طراحی شدهس است به گونه‌ای که نوع قرارگیری و هم‌چنین پوشش و ساختار خانه به‌گونه‌ای است که امکان کوران هوا و تقلیل هوای گرم و مرطوب تابستان را دارد، بنابراین برخی از عوامل طبیعی از جمله باد در طراحی خانه‌های ژاپنی نقش عمده‌ای را بازی می‌کند.
از مهم‌ترین عوامل تاثیرگذار طبیعت در فرهنگ ژاپنی، زلزله و زلزله خیز بودن این کشور است. همان‌طور که می‌دانید این زلزله‌ها با سونامی‌های وحشتناکی نیز همراه است؛ از این‌رو فضاهای شهری به گونه‌ای سازمان‌دهی می‌شود که امکان فرار افراد و ساکنان شهر به سمت کوه‌ها میسر گردد. این امر باعث به وجود آمدن اصول و ضوابط خاصی در برنامه‌ریزی شهری در این کشور گردیده که از جمله مهم‌ترین آن‌ها، عقب نشستن هر ساختمان به عرض پنجاه‌سانتی‌متر از طرفین است. و این عمل باعث شده که کوچه‌های کم‌عرض در بین ساختمان‌ها پدید آید. از دیگر قوانین حاکم در شهرسازی ژاپن آن است که ساختمان‌ها بایستی به‌گونه‌ای نسبت به یک‌دیگر قرار گیرند که ساختمان‌ها مانع رسیدن نور خورشید و ایجاد سایه بر یک‌دیگر نگردد.
یکی از دلایل غیر قابل کنترل بودن و توسعه شهرها در ژاپن رشد سریع جمعیت و مهاجرت بی‌رویه روستاییان به شهرهاست. رشد سریع جمعیت در کشور ژاپن به‌گونه‌ای است که از چهل میلیون نفر در قرن گذشته به یکصدو بیست میلیون نفر در قرن حاضر رسیده است. رشد بی‌رویه جمعیت سبب به‌وجود آمدن ساختمان‌های کوچک در کنار هم شده که هیچ‌گونه پیوستگی و انسجام ندارد، بر خلاف آنچه که در شهرهایی اروپا نظیر پاریس مشاهده می‌شود در شهرهای اروپایی شهرها بر پایه یک نظم مشخص گسترش می‌یابند، ساختمان‌ها شبیه به هم و یک اندازه هستند در حالی که در شهرهای ژاپنی این عوامل وجود ندارد.
در ژاپن یکی از مسائل مهم در ساخت و ساز و نحوه زندگی در آن‌ها در ارتباط مستقیم با انرژی است. نمودار زیر نشانگر مقدار مصرف انرژی در ژاپن است نکته جالبی که از این نمودار بر می‌آید آن است که خانواده‌های ژاپنی نسبت به خانواده‌های فرانسوی استفاده کمی از شوفاژ می‌کنند.
موضوعی که در رابطه با کاهش مصرف انرژی در ژاپن مطرح است، ضخامت دیوارهای یک ساختمان است که تا چه اندازه بایستی باشد تا کمترین اتلاف را به همراه داشته باشد و این موضوع مساله‌ای نیست که به راحتی قابل حل باشد چرا که همان‌طور که قبلا به آن اشاره شد فرهنگ ژاپنی بر ارتباط فضای درون و بیرون تاکید دارد در حالی که در مبحث کاهش اتلاف انرژی، دیوار خارجی همواره بایستی دارای ایزولاسیون و قطر بیشتری باشد و این مساله با فرهنگ ژاپنی مغایرت دارد؛ بنابر این تلاش امروزه ژاپنی‌ها در جهت بهبود تکنولوژی برای پایین آوردن مصرف انرژی است به جای ایزولاسیون دیوار خارجی.
همان‌طور که در تصویر زیر مشاهده می‌شود مدرسه‌ای با الگو و فرهنگ بومی طراحی شده است که به دلیل استفاده از تکنولوژی، در ضمن بر خورداری از کاهش اتلاف انرژی هیچ‌گونه ارتباط درون و بیرون را نیز مخدوش نکرده است.
