کندوان در 62 کيلومتري جنوب غربي تبريز و در 22 کيلومتري جنوب اسکو در يک ناحيه اي با آب و هواي معتدل واقع شده است، داراي جاذبه‌هاي گردشگري به دليل شکل خانه‌هاي آن که به مانند کندوي عسل در دل کوه کنده شده اند، مي باشد.
کندوان يکي از روستاهاي استان آذربايجان شرقي است که در دهستان سهند، بخش مرکزي، شهرستان اسکو واقع شده‌است.
وقتي از سمت غرب تبريز به طرف شهرستان اسكو حركت مي كني، پس از عبور از دره اي سر سبز با رودخانه اي كه البته امسال نشانه هاي كم آبي در آن هويداست به منطقه كوهستاني سهند مي رسي كه روستاي تاريخي كندوان در آن واقع است. شيوه بناي خانه هاي اين روستا از نوع معماري صخره اي به شكل مخروطي يا كله قندي مربوط به قرن هفتم هجري است.
نخستين كساني كه كندوان را شكل داده اند با كندن مكان هاي بايسته زندگي خود در دل سنگ ها، بي آن كه سيماي طبيعت را براي رسيدن به خواسته خود دگرگون يا ويران كنند، دست به آفرينشي زده اند كه نشان از فرهنگ بسيار والاي زيست گروهي دارد.
بررسي هاي سفالينه اين منطقه حاکي از آن است كه تا قبل از زمان ايلخانان محل سکونت بوده است. دکتر همايون حدس مي زند، آنها كه به كندوان پا گذاشته اند، ساكنان روستايي به نام حيله ور- كه در دو كيلومتري غرب كندوان واقع بوده است- بوده اند كه در قرن هفتم هجري براي در امان ماندن از حمله مغول ها به دشتي در مقابل كندوان فعلي مهاجرت كرده اند و در طول مدت زماني به تدريج درون كران ها را حفاري كرده و پناهگاهي امن براي خود ساخته اند. او معتقد است ابتدا کران ها به جهت مقابله با دشمنان و در امان ماندن از آنها مورد استفاده قرار مي گرفته، ولي به تدريج جهت مقابله با سرما و گرما، اين مکان مطلوب را انتخاب کرده اند.
نظريه ديويد رول «David Rohl» و پيتر مارتيني Peter Martini» : از نظر اين دو باستانشناس کندوان قدمت بسياري دارد. معتقد است کندوان محل هبوت حضرت آدم بوده و احتمالا بهشت عدن نيز در آنجا واقع شده است که اين نظريه مستند دقيق علمي و تاريخي ندارد، ولي آنچه از نظريه او استخراج مي شود اين است که رگه هايي از زندگي پيش از تاريخ را مي توان در آن مشاهده کرد.
پرفسور «ديويد رول» باستانشناس مشهور انگليسي در سفر به ايران و کشف نخستين مسير پستي دنيا، قدمت کندوان در اين مسير را يکي از استنادات خود براي نظريه فرود آدم _ يکجانشيني بشر غار نشين و زندگي اجتماعي انسان‌ها_ قرار داده است.
در اثر فعل و انفعالات آتشفشاني كوه هاي سهند، ده ها كران چندتايي، جفتي، تكي، مخروطي شكل و دوك مانند، يكي از بهترين مناظر طبيعي ايران را مجسم ساخته است. از دهانههاي آتشفشان سهند و ديگر كوه هاي آتشفشاني اطراف، طي هزاران سال، مواد مذاب بيرون ميجهيده است. اين گدازه ها در طي قرون متمادي روي هم انباشته و به تدريج بر روي آنها پوستهاي از سنگ ايجاد گرديده است. توده ها و گدازه هاي مذاب آتشفشاني به وسيله باد و بوران طي هزاران سال متمادي تغيير شكل داده و به فرم كران در آمده است. به تدريج قسمت هاي كمتر سخت كران ها ريخته و قسمت هاي سختتر باقي مانده و وضعيت كنوني را كه بيشتر به معجزه طبيعي شباهت دارد، ايجاد نموده است. باد و باران مفرط به خصوص در كران هاي ناحيه ورودي روستا بيشتر موثر بوده و صدمه زيادي به آنها وارد آورده، در صورتي كه در شرق و انتهاي روستا به خاطر وجود تپه هاي مرتفع، كران ها بلندتر و سالمتر باقي مانده است.
كندوان جزو سه روستاي شگفت انگيز دنياست كه توجه گردشگران داخلي و خارجي را به خود جلب كرده است، به طوري كه سالانه ٣٠٠ هزار گردشگر از اين روستاي تاريخي بازديد مي كنند.
آثار معماري صخره اي در اغلب نقاط جهان به چشم مي خورد که در اکثر آنها اکنون ديگر سکنه اي زندگي نمي کند. ولي معماري صخره اي از نوع كندوان فقط در يك منطقه ديگر در روي زمين ايجاد شده و آن در دره زيباي گورمه تركيه است. البته وسعت منطقه معماري صخره اي در دره گورمه در حدود 15 الي 20 برابر كندوان آذربايجان شرقي است.
گرچه به مانند روستاي كندوان دو روستاي صخره‌اي نيز در داكوتاي امريكا و كاپادو تركيه وجود دارد اما كندوان تنها روستاي صخره‌اي جهان است كه از شش هزار سال قبل تاكنون زندگي در آن جريان داشته و متروكه نشده است. بدين ترتيب معماري روستاي كندوان و جاري بودن زندگي مردم در قالب بافت قديمي آن يك استثنا در دنيا به حساب مي‌آيد. كندوان منطقه‌اي ييلاقي از رشته كوه‌هاي سهند است كه مراتع سرسبزش عشاير زيادي را به آن جا مي‌كشاند. چشمه آب معدني كندوان نيز يكي از جاذبه‌هاي اين روستاي شش هزار ساله محسوب مي‌شود. آب اين چشمه با كمترين درصد سنگيني براي درمان بيماريهاي كليوي بسيار مفيد است.
به يادماندني ترين ويژگي كندوان سيماي كالبدي آن است، طبيعت در اين بخش از كوهستان سهند، هنرنمايي خود را به شكل صخره اي سنگي دوك مانند در برابر چشم آدميان نهاده است و آدمي از زماني كه به روزگار ساسانيان مي رسد با كندن و حفاري كردن اين دوك هاي سنگي، يكي از ديدني ترين و كم مانندترين نمونه هاي معماري را باز آفريده است.
شكل 1- منظر كلي روستا، منبع: نگارنده
روستاي كندوان داراي مسجد، حمام، مدرسه و آسياب مي باشد، که كران مسجد يكي از بزرگترين كران هاي روستا را تشكيل داده است. به دليل شكل مخروطي خاص، اغلب كران هاي داراي طبقات مختلف، از داخل با يكديگر ارتباط ندارند. كران ها عموما داراي دو طبقه بوده و در بعضي موارد سه و حتي چهار طبقه نيز در آنها ايجاد كرده اند.
ارتباط طبقات بالايي كرانها با خارج، از طريق پلكان هاي بسيار زيبايي از بدنه خود كران تامين گشته است. طبقه هم كف، اكثرا اصطبل بوده و طبقات دوم و سوم و چهارم به عنوان سکونت گاه استفاده مي شود. در بعضي موارد از طبقه چهارم به عنوان انبار نيز استفاده كرده اند. آبريزها اكثرا در كنار معابر و در خارج از كران ها و محيط مسكوني قرار داشته و هر چند خانواده به طور مشترك داراي يك آبريز هستند. آبريزها اكثرا داراي چند محل نشيمن و انباره ميباشد كه بستگي به شيب زمين دارد. به خاطر قطر و ضخامت زياد كران ها، ايجاد نورگير در طبقات پايين كار بسيار مشكلي است، به همين خاطر نورگيرها اغلب در طبقات بالا واقع شده اند. جنس پنجره ها از چوب بوده، اغلب به شكل شطرنجي و در آنها قطعات كوچك شيشه تعبيه شده است. كرانها در تابستانها خنك و در زمستانها گرم مي باشد.
كندوان علاوه بر اين ها به خاطر لبنيات مرغوب و عسل طبيعي اش نيز شهرت دارد. مراتع سرسبز كوه هاي سهند از مهم ترين مراكز دامداري و دامنه هاي اطراف كندوان يكي از بهترين نقاط پرورش دام در ايران به شمار مي رود.
بافت قديمي ترين روستاي كندوان كه يكي از زيباترين و منحصر به فردترين روستاهاي تاريخي كشور و تنها روستاي زنده صخره اي محسوب مي شود، هم اكنون با ساخت و سازهاي جديد در اين روستا كه متفاوت با بافت گذشته است با تهديدي جدي رو به رو شده است.
مردم اين روستا به كار كشاورزي و دامداري و صنايع دستي اشتغال دارند. همه پوشش ها و زيراندازهاي خانه اعم از فرش ها، گليم ها، پالازها، چهل تكه ها و پرده ها محصول دستان هنرمند زنان روستاست. بيشتر زنان روستاي كندوان باسواد هستند و درصد بي سوادان اين روستا حتي از تبريز هم كمتر است. بيشتر آشپزخانه ها در كندوان، به علت نبودن دودكش و فضاي كافي در محوطه داخل خانه ها و براي پرهيز از دود تنور، بيرون كندوها و در دامنه هاي كوه ساخته شده اند.
كندوان با وجود همه ويژگي هايي كه گفته شد يك روستاي به شدت محروم است، شايد به اين دليل كه از ظرفيت هاي آن به درستي استفاده نمي شود.
با وجود اين همه گردشگر داخلي و خارجي مي توان اين روستا را به يك روستاي آباد با ده ها مركز اقامتي و سياحتي تبديل كرد، محصولات لبني و دامي و باغي اين منطقه مي تواند با شكل بهداشتي توليد، فرآوري، بسته بندي و به فروش برسد. مي توان كارخانه توليد آب معدني و دوغ در منطقه احداث كرد.
شايد اگر كندوان در هر كشور ديگري بود سالانه ميليون ها درآمد ارزي براي آن كشور به همراه داشت. اما كندوان ايران هنوز با مشكلاتي به سختي صخره هايش دست و پنجه نرم مي كند.
شكل هاي 2 تا 7: مناظر داخلي روستا، منبع: نگارنده
منابع:
- http://www.eachto.ir/farsi/content/view/903/400/
- http://partizan_g.mihanblog.com/post/60
- http://www.jomhourieslami.com/1389/13890514/13890514_17_jomhori_islami_shahrestan_0016.html
- http://www.reporter.ir/archives/86/8/005278.php
- http://fa.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%D9%86%D8%AF%D9%88%D8%A7%D9%86