آنچه به نام شهر زیرزمینی معروف است در واقع ساختارهای متراکم، پیچیده و گسترده ای چون دالان های باریک تودرتو و اتاقهایی با ابعاد کوچک است. مجموعه ی اویی در زیر بافت قدیم شهر شکل گرفته و تا سطح کنونی شهر نیز گسترده شده است.
وسعت این شهر زیاد بوده و در دو سطح افقی و عمودی گسترش یافته است. این معماری دست کن در شهر نوش آباد با واژه «اویی» نامیده می شود.
– غیر از ورودی اصلی ارتفاع تمام قسمتهای اویی به قد طبیعی یک انسان و بین 170 تا 180 سانتی متر است. بر سطح دیوارها و در فواصل اندک، جای پی سوز به چشم می خورد. در بعضی قسمتها در درون دیوار، سکوهای کوتاهی جهت نشستن ایجاد شده است که در بعضی از اتاقها تبدیل به طاقچه جهت قرار دادن اشیاء می شود.
– سیستم تهویه شهرزیرزمینی نوش آباد، از طریق کانالهایی بوده که در طبقه اول و به سطح زمین ایجاد شده است. چاه های مرتبط طبقات، علاوه بر عملکرد عبور و مرور، اعث جریان یافتن هوا در طبقات پایین می شده است. این عملکرد در مورد چاه های قنات نیز صدق دارد.
– آب مصرفی اهالی از پایابها و قنات ها تامین می شده است. علاوه بر پایابها مسیر اویی ها به گونه ای بوده که در بعضی از قسمتها به قنات مرتبط می شده است.
– تاریخ ایجاد و استفاده از این بناها به دوران ساسانی و اوایل اسلام می رسد که در دورانهای بعد یعنی سلجوقی تا صفویه و حتی قاجار مورد استفاده بوده است.
– همچنین یکی از ورودیهای اصلی این شهر با 43 پله بعد از گذشت از طبقه ی اول و دوم به طبقه سوم در عمق 18 متری از سطح زمین می رسد.
– از نکات منحصر به فرد این اثر تاریخی آن است که امروز در هیچ یک از محوطه های باستانی کشور معماری دست کن با چنین وسعت و عظمتی وجود نداشته است، از اینرو توجه به این بافت تاریخی می تواند نکات بسیار جالبی را از نوع معماری خاص که در سطح جهان به معماری دست کن معروف است روشن سازد و کارشناسان جهانی را که به کاوش معماری دست کن علاقه دارند به ایران بکشاند.
اما در اين كه كاربري اصلي اين شهر دقيقا چه بوده و براي چه منظوري ساخته شده هنوز شك و ترديد وجود دارد:
- آیا به دليل خنكي آن، صرفا دلیلی اقلیمی داشته است؟
می گویند خلق و خوی آدمها از اقلیم تاثیر می گذارد.
- اصولا چرا مردم منطقه ی گرمسیر درونگرا هستند؟
- چرا مردم نوش آباد درونگرا هستند؟
- چرا آنها شهر زیرزمینی دارند؟
- چرا مردم نوش خود رای و استقلال طلبند؟
- آیا مردم نوش آباد خلق و خوی تدافعی دارند و اين همه صرف انرژی برای ایجاد امنیت بوده است؟
شاید علت مذهبی داشته و محل نیایش بوده است. ولی به نظر من نمی تواند دلیل آیینی داشته باشد چون باید در دین اسلام تداوم می یافت.
- آیا صرفا برای ذخيره ي آب و دسترسی به آب بوده است؟
- آیا ذخایر شهر را نيز در آن قرار می دادند؟
و …
