مقدمه
محرمیت به عنوان یکی از اصول اساسی در معماری اسلامی دارای وجوه و جنبه ­های متفاوتی است. محرمیت موجود در خانه های ایرانی، مساجد، حمام ها، باغ ها و … مبین همین مسئله است. واژه حریم در لغت به معنی پیرامون، گرداگرد خانه، مکانی که حمایت و دفاع از آن واجب باشد. حریم کلمه ای عربی است و به معنی منع هم می باشد. حریم مرز ایجاد می کند، ولی فقط داشتن جدایی نیست. درست است که حریم هاله ای را به وجود می آورد و مانع از تجاوز دیگران می شود؛ ولی این حریم ضمن اینکه تمامیت آدم را حفظ می کند، حریم دیگری را نیز نگه می دارد. حریم طرفین را به هم پیوند می­ دهد، بی آنکه در بیامیزد، یکی می داند بی آنکه به اختلاط بگراید. صمیمیت در آداب آسیایی با اختلاطی که امروز در دنیای متجدد باب شده است فرق جوهری دارد. حریم فقط در روابط اجتماعی مصداق نمی یابد، بلکه می­توان جوهر آن را در تنظیم فضاهای خانه، در تقسیم فضاهای شهری و در باغ ­آرایی جستجو کرد. از آنجا که حریم تعادل است، جمع اضداد نیز تلقی می­شود و جمع اضداد هم حفظ تعادل بین برون و درون، آگاهی و ناآگاهی این دنیا و آن دنیاست. زندگی آیینی شرقی ­ها در گذشته مانند نماز خواندن، خیرات، زیارت، نیایش نیاکان و غیره سبب می­شود که دنیای انسان ناآگاه که مخزن نیروهای ویرانگر است، تلطیف شود و از مجراهای این مراسم آیینی به بیرون راه یابد و به صورت تجلیات دنیای درون در پرده ­ای از تمثیل و راز جلوه ­گر شود.
معماری گذشته ایران آمیخته با حریم و درونگرایی بوده است. باغ ­های درونگرای ایران که در تمامی نقاط کشور پراکنده ­اند شاهدی بر این ادعا هستند. باغ ایرانی مجرایی است به سوی درونی ترین لایه اندیشه و خیال وتعبیری است حکیمانه ازجهان ­بینی ایرانی. درجهان ­بینی ایرانی طبیعت مرتبه ­ای از سلسله مراتب کلی وجود است و سیر آن مرحله ای از راه معرفت می­ باشد. بر اساس منطق ارسطویی منشاء تمام تفاوت ­های آثار هنری از این مجموعه عوامل و به بیان دیگر ازعلت فاعلی آغاز می شود.عامل شکل دهنده به این علت،مجموعه بنیادهای اعتقادی و فرهنگی می باشد، بنابراین میتوان گفت ساختار کامل باغ در محیط بیانگر رابطه تنگاتنگ میان طبیعت و جهان ­بینی و فرهنگ ایرانی است.
محرمیت یکی از اصول مهم در طراحی و ساخت باغ­ های ایرانی است که گاه با دیوارهای بلند و قلعه ­ها­، گاه با چینه­ ای کوتاه و گاه حتی با دیوارهای مشبک تامین شده است و هر بار روش­ های مورد استفاده بسته به اقلیم محل و میزان امنیت و زمان ساخت تغییر کرده است.

محرمیت در باغ ایرانی
باغ ایرانی محصور است و گرداگرد خود دیوار یا چینه­ای دارد، استوار که تاج گستر درخت ها از فراز آن سپر حفاظت بر دست، تبسم دعوت بر لب و گشاده­ رویی و مهمان ­نوازی بر چهره دارد. حصار از دو سوی ورودی، باغ را دور می­زند عمارت سردر که در بعضی باغ ها بنای کامل و بزرگی است، ورودی را تاکید می­کند و مانع دید مستقیم عابرین می­شود.

تصویر 1 : سردر باغ شازده ماهان

تصویر 2 : سردر باغ دولت ­آباد
باغ های ایرانی، به جز آنهایی که برای فضا و محوطه آرامگاه ایجاد شده اند و جنبه عمومی دارند، همواره به صورت باغی محصور و متعلق به پادشاهان و ثروتمندان بوده است و باغ جنبه خصوصی داشته و تنها یک باغ بوده که در برخی از روزهای هفته برای استفاده عموم باز بوده و آن باغ هزار­ جریب است در اصفهان و در زمان صفویه. بنابراین باغ جنبه خصوصی دارد، به این دلیل تا اندازه قابل ­ملاحظه ­ای می ­تواند از نظر طرح و سلیقه در رابطه با خواست و سلیقه صاحب باغ باشد، با این وجود فرهنگ و فرهنگ معماری در هر دو غالب بر مشی خصوصی است و سلیقه اشخاص نیز در غالب فرهنگ جاری در دوره شکل می­ گیرد.
در باغ های فاقد عمارت سردر پرس حاجب است و وظیفه ­­دار سد نظر. پرس دیواری است مجزا، افراشته در داخل باغ فرا روی در ورودی که اگر مشبک باشد پرسین یا پرچین نامیده می­شود. به تفاوت پرسین یا پرچین را گیاهان رونده، سبزپوش می­ کنند. کسان تا ورود به باغ از کم و کیف باغ بی­ خبرند. باغ ­هایی هست که فقط خصوصی است؛ مانند باغ شاهزاده ماهان و باغ ­هایی که به طور کامل عمومی است و چه بسا که ساحت اماکن مقدس است؛ مانند قدمگاه نیشابور. در هر حال حرمت، محرمیت و حجاب رعایت شده است.

عناصر محرمیت در باغ ایرانی
دیوار
اگر باغ در داخل شهر باشد که در اکثر موارد هم هست، این دیوارها به صورت سپری در برابر غبار و همهمه و شلوغی گذرگاه­ هاست. در داخل این دیوارها همه چیز آرام است، باغ نقطه ­ای ثابت در دنیای در حال تغییر است؛ دشتی از تغییرات ظریف و پیوسته که توسط طراحی انسان از توازنی دقیق برخوردار است.در لغت نامه دهخدا پردیس گرفته شده از از زبان مادی پارادئز و از همین واژه لغت پالیز فارسی امروز گرفته شده که در اوستا به معنی دیوار کشیدن است. در قرآن نیز واژه فردوس به کار رفته که معنی آن همان بهشت است، بنابراین ایرانیان تصور ذهنیشان را از بهشت که به پاداش اعمال نیک به آنها می­ بخشیده ­اند، در باغ هایی سرسبز و خرم تجسم بخشیده ­اند که محصور در دیواری است که مانع از ورود جهنمیان به آن می­ شود. دیوار یکی از مهمترین عناصر محرمیت در باغ ایرانی محسوب می­شود به طوری که تقریباً تمامی باغ های ایران با دیوار محصور شده­ اند که علاوه بر مسئله اقلیمی، ایجاد محرمیت و امنیت از مهمترین عوامل ساخت دیوار و حصار اطراف باغ ­های ایرانی می ­باشد. ساخت دیوار اطراف باغ مانع از ورود و تجاوز بیگانگان در باغ محسوب می­ شده، به همین دلیل باغ ایرانی همواره با دیواری محصور است که هم خلوتگاهی برای آرامش و گوشه ­نشینی و هم حفاظی برای احساس و تامین امنیت باشد. دیوارهای باغ عموماً بلند و از خشت خام یا آجر است، دیوارهای بسیاری از آنها از خشت خام ساده و بدون هیچ تزیینی است ولی حصار حکام قدیم و توانگران هر منطقه اغلب برخوردار از طرح های تزیینی است.

تصویر 3 : دیوار مشبک اطراف باغ شازده ماهان، ماخذ نگارنده
ارتفاع این دیوارها معمولاً متوسط و بلند است و ارتفاع آنها با توجه به عواملی چون شرایط اقلیمی (در ناحیه ­های کویری برای جلوگیری از نفوذ شن روان دیوارها به نسبت بلند است) و جنبه ­های ایمنی در هر محل متفاوت است و معمولاً بین دو تا سه متر است. مصالح مصرفی نیز بیشتر چینه، خشت و آجر است. دیوارها از بیرون با هزاره و کتیبه و گاه با طاق نما زینت شده و از درون در جاهایی با داربست مو و گیاهان رونده و گلدار و گاه طاق نمای تزیینی، پوشانده می­ شده ­اند. در برخی باغ ­ها بر فراز دیوارها گل می­ کاشتند. هربرت طول دیوار پیرامون باغ هزار ­جریب را حدود پنج کیلومتر ثبت کرده است. وجود دیوارهای پیرامون باغ ­ها را، حتی در ناحیه­ های روستایی می­توان ناشی از کیفیات نفسانی و میل آدمی به داشتن فضای اختصاصی و دور از دسترس و حتی دید دیگران دانست. در زمان تیموریان نیز باغ ­ها به صورت بسیار وسیع و با دیوارهای بلند محصور بودند. در وسط هر دیوار سردر­های بلند مزین به کاشی کاری های آبی و طلایی احداث می­ نمودند. در گوشه دیوارها کاخ های سه طبقه با کاشی های رنگین بنا می­ کردند.

سردر ورودی
در باغ های ایرانی، علاوه بر عمارت اصلی یا کوشک اصلی بناهای سردر هم بودند که در حقیقت بیرونی باغ یا محل پذیرایی باغ، محسوب می ­شدند و معمولاً بسیار زیبا بودند. گاهی هم به جای سردر یک در معمولی بود، اما در مقابلش یک پرس بود، یعنی دیواری مشبک که موجب می شد داخل باغ از بیرون مستقیماً قابل رویت نباشد. عمارت سردر که در بعضی باغ ها بنای کامل و بزرگی است، ورودی را تاکید می­ کند و مانع دید مستقیم عابرین می ­شود
ورودی باغ­ ها و نماسازی و شکوه سردر آنها به نوع استفاده ­ای که از باغ می­ شده و شخصیت صاحب آن بستگی داشته است. باغ وابسته به ارگ، که محل زندگی موقت یا دایم شاهان و حکمرانان بوده است، ورودی و سردر باشکوهی داشته است، به ویژه اگر محل بارعام و پذیرایی از سفیران نیز می­ بوده است. پس از سردر قاعدتاً یک هشتی قرار داشت که پس از عبور از آن و سردری کوتاهتر وارد باغ می­ شدند. باغ ­های بزرگ سلطنتی معمولاً در کوچک اختصاصی نیز داشتند، ورودی اصلی با­غ های بزرگ و معروف بیشتر بر روی محور مرکزی و جهت طولی ان قرار دارد. باغ های وابسته به محل ­های زیارتی و خانقاه ­های معروف چون باغ قدمگاه نیشابور و آرامگاه شاه نعمت الله­ ولی نیز به همین صورت هستند. در بعضی از باغ ها درهای فرعی هم بود مثلاً در باغ قدمگاه نیشابور.
کوشک:
کوشک یا بنای اصلی معمولاً در وسط باغ قرار دارد و محل زندگی است. گاه کوشک باغ را دو قسمت می­کند، قسمت وسیع تر عمومی است و قسمت کوچکتر به خانواده ساکن کوشک اختصاص دارد. (باغ ارم شیراز) در غیر این صورت میانسرای فراخی در میانه کوشک عهده­ دار این محرمیت است مانند باغ­ مزار فضل ابن شاذان نیشابور.

تصویر 4 : کوشک باغ ارم شیراز

تصویر 5 : کوشک باغ هشت ­بهشت
تنوع در وحدت از ویژگی ­های بنای کوشک در باغ ایرانی محسوب می­شود. معمولاً معماری کوشک در باغ های ایران از شیوه برونگرا و درونگرا بهره می ­جسته است و در وسط کوشک معمولاً فضای هشت­ ضلعی وجود داشته که گاهاً حوض و فواره ­ای در آن ساخته می ­شده مانند کوشک باغ هشت­ بهشت در اصفهان و کوشک باغ دولت­ آباد یزد که بادگیری نیز بر فراز آن قرار داشته است.بنا را در نقاط مختلف باغ می_­­ساختند، مثلاً گاه بنای اصلی در وسط باغ بود و از چهار طرف دیده می­شد و بناهای فرعی و سردر در اطراف بودند یا بنای اصلی باغ یک طرف بود و بناهای فرعی در اطراف قرار داشت. در جاهایی نیز کوشک به نسبت یک ­سوم در امتداد محور طولی باغ قرار داشت و بناهای اندرون را در طرف خلوت باغ قرار می ­دادند و منظر اصلی در جهت مخالف اندرون بود تا بدین وسیله نوعی محرمیت ایجاد کنند و فضاهای اندرونی را از چشم بیگانگان دور نگه دارند­. باغ طرف اندرون، میانکرت و سایر اجزا را داشت، اما پشت آن مسدود بود مثل باغ دلگشا.
بنا در باغ ایرانی فضای باغ را مجزا نمی ­کند بلکه فرم، نما و مصالح و رنگ به گونه ­ای است که هرگز تافته­ ای جدا بافته نیست، بلکه آنچنان زیبایی، تناسب، نسبت فرم آن و نیز الوان های مصالح با باغ در هم آمیخته­است. (متحدین، 1374: 235) طرح کوشک ها به صورت مربع، مستطیل، دایره و یا هشت ­ضلعی است مانند کوشک باغ گلدسته، ولی در هر صورت با اینکه کوشک به وسیله بازشوهای بسیاری به باغ تلفیق شده ولی یکی از عناصر محرمیت در باغ ایرانی محسوب می­ شده و به صورت مامنی بوده برای خانواده صاحب باغ که هنگام شب در آن آرامش می­ یافتند و هیچ بیگانه­ای به آنجا راه نمی ­یافته است.
منابع و ماخذ:

1. حسن، عمید. فرهنگ عمید (شامل واژه ­های فارسی و لغات عربی مصطلح در زبان فارسی)، جلد دوم، تهران. موسسه انتشارات امیرکبیر. 1365.
2. مصطفی زاده، مصطفی. طراحی موزه باغ ایرانی بر اساس فرهنگ باغ سازی در ایران. پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت مدرس دانشکده هنر. شهریور 87.
3. بمانیان، محمدرضا. بررسی بنیادهای فرهنگی – محیطی در عناصر کالبدی باغ های ایرانی. مجله علوم و تکنولوژی محیط زیست. دوره دهم. شماره یک. بهار87.
4. مجموعه مقالات کنگره معماری و شهر­سازی ایران. ارگ بم. کرمان. جلد نخست.
5. پیرنیا، محمد­کریم. آشنایی با معماری اسلامی ایران. تدوین: غلامحسین معماریان. چاپ چهارم. تهران. انتشارات دانشگاه علم و صنعت. تیر1378.
6. ابولقاسمی، لطیف، هنر و معماری اسلامی ایران، به کوشش علی عمرانی پور، چاپ اول، تهران: سازمان عمران و بهسازی شهری،1383
7. پیرنیا، محمد­کریم. سبک شناسی معماری ایرانی. تدوین: غلامحسین معماریان. چاپ سوم. تهران. نشر معمار. 1383.
8. حسینیان، روح­الله. حریم عفاف (حجاب، نگاه). چاپ دوم. تهران. مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی. زمستان1373.
9. افشار، مهدی. شهرنشینی در اسلام. جلد اول. چاپ اول. تهران. دفتر پژوهش های فرهنگی. 1383.
10. ابولقاسمی، لطیف. باغ ایرانی. انتشارات سازمان پارک ها.
11. متن سخنرانی آقای یعقوب دانشدوست به تاریخ 1363/3/20. دانشگاه ملی ایران. مجله اثر. شماره 18 و19.
12. ابولقاسمی، لطیف. هنجار باغ ایرانی در آیینه تاریخ. مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران. ارگ بم. کرمان. سازمان میراث فرهنگی کشور.1374.
13. شیوه­ های باغ ­آرایی ایران.
14. نیلفروشان، محمد­رضا. باغ و باغ  سازی در ایران. مجله فضای سبز. شماره 9و10. آبان و آذر 1376.
15. روحانی، غزاله. طراحی باغ و احداث فضای سبز.
16. خوانساری، مهدی. باغ ایرانی بازتابی از بهشت. انتشارات دبیرخانه همایش بین ­المللی باغ ایرانی.1383.
17. لغت ­نامه دهخدا.
18. پیرنیا، محمد­کریم. باغ ایرانی. مجله مرکز تحقیقات شهرسازی و معماری ایران. شماره 15. تهران. 1373.
19. پیرنیا، محمد­کریم. باغ های ایرانی. مجله آبادی. سال چهارم. 1373.
20. متحدین، حبیب ­الله. باغ ایرانی. پایان نامه کارشناسی ارشد. زمستان1374.
21. نصر، سید حسین. معرفت و امر قدسی. ترجمه فرزاد حاجی میرزایی. نشر و پژوهش فرزان روز. تهران.
22. محمدیان منصور، صاحب. سلسله مراتب محرمیت در مساجد ایرانی. مجله هنرهای زیبا. شماره 29. بهار 1386.
23. پوپ، آ. معماری ایران. تهران. انتشارات فرهنگستان. 1373.
24. سیر تاریخ پردیس های ایران زمین. فصل اول.

"دانلود فایل های پیوست مطلب"
-----------------------------------------------------------------------------------------
محرمیت در باغ ایرانی (170.7 KB)
       تعداد دانلود: 13
       زمان آخرین دانلود: چهارشنبه, 10 ژانویه 2018
------------------------------------------------------------------------------------------